“İslam NATO-su” yarana bilərmi? - ANALİZ

Səudiyyə Ərəbistanı və Pakistan arasında müdafiə ittifaqı yaratmaq üçün son razılaşmalar “İslam NATO-su”nun üfüqdə olduğu və Pakistanın “nüvə çətiri”nin ərəb monarxiyalarına da şamil ediləcəyi ilə bağlı fərziyyələrə yol açıb. Bu cür proqnozlar, yumşaq desək, vaxtından əvvəldir. Bununla bağlı Dünya Hərbi İqtisadiyyatı və Strategiya İnstitutunun elmi işçisi Sergey Lebedevin “Vzqlyad” qəzetində dərc olunmuş məqaləsində vəziyyət təhlil olunub. Məqaləni oxucularımıza təqdim eidirik.

Müasir beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi get-gedə belə başa düşməyə başlayır ki, siyasi dünya sistemi güclər balansını saxlamaqdan çox, təhdidlər balansını qorumağa çalışır - başqa sözlə, dövlətlər ən güclülərə deyil, ən təhlükəlilərinə qarşı birləşirlər. “Təhlükələr balansı” konsepsiyası Con Mirşeymerdən sonra ikinci ən mühüm neorealist nəzəriyyəçi Stiven Uoltun əsas fikirlərindən biridir.

Bu nöqteyi-nəzərdən "İslam NATO-su"nun yaradılması həqiqətən də tədricən inkişaf edən bir tendensiya kimi görünür. İsrailin son hərəkətləri- Dohaya zərbələr- bütün ərəb hökumətlərini sual verməyə məcbur etdi: növbəti kimdir?

Qətər ABŞ-ın bölgədəki ən yaxın müttəfiqlərindən biridir. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin daimi baza kimi istifadə etdiyi Əl Udeid Hərbi Hava Qüvvələri bazası Doha yaxınlığında yerləşir. Başqa sözlə, Doha, xüsusən də atəşkəslə bağlı yenilənmiş danışıqların ortasında İsrailin hücumu üçün ən az ehtimal olunan namizəd kimi görünürdü. Netanyahunun mürəkkəb motivləri ayrıca nəzərdən keçirilməlidir, lakin onun hərəkətlərinin bariz nəticəsi İsrailin tədricən Yaxın Şərq rejimləri üçün ekzistensial təhlükəyə çevrilməsidir. Ərəb Liqası və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı Dohaya hücumu pisləyərək, bunu bütün ərəb və ümumilikdə islam dövlətlərinə qarşı təcavüz adlandırıb. Bu, İsrailə qarşı hərbi-siyasi blok yaratmaq üçün ciddi motiv kimi görünə bilər.

Lakin belə bir layihə qaçılmaz olaraq ciddi maneə ilə üzləşəcək. Müasir tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, region davamlı “balanssızlıq” yaşayır – başqa sözlə, heç kimə qarşı effektiv ittifaqlar yarana bilmir. Konsepsiyanı siyasət elminə təqdim edən Pitsburqdakı Duquesne Müqəddəs Ruh Universitetinin professoru, tədqiqatçı Mark Haas vurğulayır ki, balanssızlığın əsas səbəbi, demək olar ki, həmişə potensial müttəfiqlər arasında ideoloji ziddiyyətlərdir. Əgər beynəlxalq qarşıdurma iki doktrina arasında ciddi şəkildə gedirsə, onda hər şey sadədir: ya bizimləsən, ya da bizə qarşı. Ancaq ikidən çox doktrina varsa, o zaman "andlı düşmən"i müəyyən etmək daha mürəkkəb bir işə çevrilir.

Haas hesab edir ki, bu, nasistlərə qarşı effektiv beynəlxalq koalisiyanın hələ 1930-cu illərdə yarana bilməməsinin səbəblərindən biri idi - Anqlo-Sakson dövlətləri onları üstün irq və ya Sovet İttifaqının artan beynəlxalq nüfuzu ilə bağlı müzakirələrdən daha çox narahat edib-etmədiyinə qərar verə bilmirdilər. Və belə bir vəziyyətdə (üç və ya daha çox ideologiya arasında rəqabət) əksər siyasətçilər digər iki doktrinanın tərəfdarları öz aralarında mübarizə apararkən kənarda dayanmağa qərar verir, sonra isə içəri keçərək sağ qalanları bitirməyə çalışırlar.

Yaxın Şərq siyasəti üzrə nüfuzlu ekspert olan Qouz regionda balanssızlıqlar davamlı olaraq müşahidə edilir. Məsələn, sünni rejimləri (həm monarxiya, həm də nominal demokratik) şiə İrana qarşı effektiv koalisiya yarada bilmədi. Yaxın Şərq hökumətləri əsas təhlükəni tanımaqda acizdir. Məsələn, Səudiyyə kral ailəsi hesab edir ki, sünni İslamın demokratik şərhləri (məsələn, Türkiyə tərəfindən təbliğ olunan) şiə geosiyasi layihəsindən daha təhlükəlidir. Daxili iğtişaşlar ehtimalı çox vaxt hökmdarları xarici təhlükədən daha çox qorxudur. Elə buna görə də görünür ki, islam hökumətlərinə anti-İsrail hərbi blokunun yaradılması ilə bağlı razılığa gəlməkdə çox çətin olacaq.

Şübhəsiz ki, Ər-Riyad bunu çox gözəl anlayır. Məhz buna görə də Səudiyyə-Pakistan razılaşmaları “İslam NATO-su”nun təməlində ilk kərpic kimi yox, daha çox regional oyunçulara və xarici aktorlara, ilk növbədə ABŞ-a siqnal kimi baxılmalıdır.

Pakistanlı həmkarlarının haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, saziş “strateji qeyri-müəyyənlik” ruhu ilə doludur – sazişlərin əsas məqamları açıqlanmır və məmurlar bilərəkdən sirli bürokratik jarqondan istifadə edirlər. Məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı rəsmisindən Pakistanın öz nüvə sipərini Ər-Riyada uzadıb-uzatmayacağı ilə bağlı birbaşa suala (sadə “hə” və ya “xeyr” əvəzinə) “bu, bütün hərbi imkanları əhatə edən hərtərəfli müdafiə sazişidir” deyə cavab verdi. Xüsusiyyətlərin və mürəkkəb şifahi konstruksiyaların olmaması bürokratik kretinizm deyil, düşünülmüş strategiyadır. Pakistanın başqa bir dövləti müdafiə etmək üçün nüvə silahından istifadə etməyəcəyi ehtimalının 99% olduğunu başa düşən potensial rəqib, qalan 1%-i həmişə diqqətdə saxlayacaq.

Bununla belə, regional oyunçulardan başqa, Səudiyyə-Pakistan razılaşması həm də Birləşmiş Ştatlara bir siqnaldır ki, əgər Ağ Ev ənənəvi regional müttəfiqlərinin təşkilatlanmağa başlamamasını təmin etmək istəyirsə, Vaşinqtonun Yaxın Şərq geosiyasətinə daha dərindən yanaşmasının vaxtı çatıb. Amma Ər-Riyad və İslamabad arasında razılaşmalar çətin ki, bu mühüm məqsədlərdən kənara çıxsın.

Tərcümə - Elçin Bayramlı