Taxıl, Qarabağ, Suriya - ANALİZ

Rusiya və Türkiyənin xarici işlər nazirləri daha nələri müzakirə ediblər?

Moskvada Rusiya və Türkiyənin xarici işlər nazirləri Sergey Lavrov və Hakan Fidan arasında danışıqlar nəhayət baş tutdu. Görüşün əsas mövzusu həm Ukraynadan, həm də Rusiyadan taxıl ixracı olub. Bu danışıqlardan əvvəl həm Moskva, həm də Kiyev açıq şəkildə bildirdilər ki, onların mövqeləri nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda, Ankara cənab Fidanın sözlərinə görə, Rusiya Federasiyasının iyul ayında geri çəkildiyi Qara dəniz taxıl dəhlizi təşəbbüsünün reanimasiyasına alternativ görmür. Problemin həlli hələ də tapılmayıb. Mövzunun müzakirəsini sentyabrda Soçidə görüşəcək iki ölkənin prezidentləri Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğan davam etdirəcək.

Hakan Fidan avqustun 31-də Türkiyənin xarici işlər naziri statusunda ilk dəfə Moskvaya səfər edib. Artıq Sergey Lavrovla danışıqlardan əvvəl açılış nitqində türkiyəli diplomat hansı suallarla gəldiyini açıqlayıb: “Gündəmə Qara dəniz taxıl müqaviləsinin bərpası və müharibənin dinc, ədalətli şəkildə başa çatdırılması daxildir”. Bundan əlavə, cənab Fidanın sözlərinə görə, o, rusiyalı həmkarı ilə Suriya məsələsini və Cənubi Qafqazdakı vəziyyəti müzakirə etmək niyyətində olub. Hər iki bölgədə Türkiyə və Rusiyanın maraqları ya toqquşur, ya da kəsişir.

Bununla belə, nazirlərin görüşündə əsas diqqət taxılla bağlı Ukrayna mövzusu olub. Təsadüfi deyil ki, avqustun 25-də Hakan Fidan Rusiyaya gəlməzdən əvvəl Ukraynaya səfər edib və orada prezident Vladimir Zelenski və xarici işlər naziri Dmitri Kuleba ilə danışıqlar aparıb. Hakan Fidan Kiyevdə "Qara dəniz taxıl təşəbbüsünün yenidən başlaması üçün səylərimizi davam etdirməyə davam edirik", "Ümid edirəm ki, uğurlu nəticə əldə edəcəyik", deyib.

Türkiyəli nazir Rusiyanın iyulun 17-də istər Kiyevdə, istərsə də Moskvada çıxdığı taxıl sazişinə hansısa alternativin hazırlanması barədə ictimaiyyət qarşısında bir söz deməyib.

Xatırladaq ki, bu mövzu ötən həftə Almaniyanın “Bild” nəşri Moskva ilə Ankara arasında diplomatik yazışmalara istinadən yeni taxıl sazişinin hazırlandığını elan etməsindən sonra yaranmışdı. Bu dəfə Türkiyə, Rusiya və Qətər arasında. Hakan Fidanın Rusiyaya gəlişi günü Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyi hər ehtimala qarşı bəyanat verdi ki, bunun da mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Moskvanın iştirakı ilə alternativ sövdələşmələr Ukrayna taxılı olmadan olmamalıdır. “Ukrayna limanlarından Ukraynanın taxıl ixracını bərpa etmədən Rusiyanın Qara dənizə taxıl ixracına baxılması beynəlxalq öhdəliklərə və beynəlxalq hüquqa ciddi zərbə vuracaq, Moskvanı növbəti aqressiv addımlar atmağa sövq edəcək və cəzasızlıq hissini artıracaq”, - bəyanatda deyilir. Eyni yerdə qeyd edilir ki, Kiyev belə bir ssenarinin reallaşmaması üçün Türkiyənin öz nüfuzundan istifadə etməsinə arxalanır.

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi Rusiya-Türkiyə danışıqlarından əvvəl öz açıqlaması ilə çıxış edib. “Ukrayna limanlarından taxıl ixracı ilə bağlı Qara dəniz təşəbbüsünün dayandırılmasından sonra yaranmış vəziyyət müzakirə olunacaq. Rusiya Müdafiə Nazirliyinin 19 iyul tarixli bəyanatında öz əksini tapmış Rusiyanın mövqeyini bir daha Türkiyə tərəfinin diqqətinə çatdıraq, buna əsasən, müqavilə başa çatdıqdan sonra Ukraynaya gedən bütün gəmilər potensial daşıyıcı hesab olunur”, - nazirliyin bəyanatında deyilir.

Eyni zamanda qeyd edilir ki, Rusiya Federasiyası və Türkiyənin xarici işlər nazirləri “Rusiya Federasiyasının prezidenti Putinin təşəbbüsünün həyata keçirilməsi üçün müəssisələr və ən çox ehtiyacı olan ölkələrə daşınma parametrləri üzərində işləmək niyyətindədirlər. “Biz bu layihəni Qara dəniz razılaşmasına optimal işləyən alternativ hesab edirik”, - Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi əlavə edib.

Bununla belə, Hakan Fidan Moskvanın təklif etdiyi alternativə deyil, Ukrayna taxılının Rusiyanın bu sazişdən çəkilməmişdən əvvəl mövcud olan əvvəlki ixrac formatının bərpasına diqqət yetirib. "Biz mühüm məsələni müzakirə etdik - Qara dəniz taxıl təşəbbüsü gündəmin mərkəzində idi", - türkiyəli nazir Sergey Lavrovla danışıqlardan sonra keçirilən mətbuat konfransında deyib. Onun sözlərinə görə, Rusiyanın taxıl və gübrə ixracı ilə bağlı öz tələbləri var. “Biz bu tələbin yerinə yetirilməsinin vacibliyini bir daha təsdiqlədik”, - deyə Hakan Fidan vurğulayıb.

Nazir deyib: Ankara taxıl təşəbbüsünün yenidən işə düşməsi üçün nələr edilə biləcəyini araşdırır. O, BMT və onun baş katibi Antonio Quterresin də eyni şeyi etdiyini söyləyib. Türkiyə xarici işlər nazirinin sözlərinə görə, Rusiya və Türkiyə prezidentləri yaxın vaxtlarda Soçidə görüşəcək və orada danışıqlar davam etdiriləcək. Onlar, nazirin dediyi kimi, bu məsələyə strateji qiymət verəcəklər: “Biz Sergey Lavrovla texniki detallar haqqında danışdıq. Rəhbərlərə baxışı təqdim edəcəyik, iş davam edəcək. Razılaşma dünyanın ərzaq təminatının təhlükəsizliyi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir”.

Sergey Lavrov taxıl məsələsində Rusiyanın məlum göstərişlərini təkrarlayıb. “Qara dəniz paketinin Rusiya hissəsi üzrə danışıqlarla bağlı deyil, səylərini yüksək qiymətləndirdiyimiz BMT Baş katibinin vədlərinə baxmayaraq, yerinə yetirilməmiş bütün problemlərin həlli üçün tədbirlər görülən kimi danışıqlar konkret qərarlara çevrilsə, elə həmin gün biz taxıl paketinin Ukrayna hissəsini bərpa etməyə hazırıq”, - deyə cənab Lavrov vurğulayıb.

Moskva, dəfələrlə qeyd edildiyi kimi, taxıl müqaviləsi bağlayarkən, onun bir sıra şərtlərinin yerinə yetirilməsinə hesablanıb: Rusiya kənd təsərrüfatı məhsulları və gübrələrinin ixracına müxtəlif məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, Rusiya Kənd Təsərrüfatı Bankının SWIFT sisteminə yenidən qoşulması, və s.

Ankara Moskva və Kiyevi danışıqlara qayıtmağa inandırmağa çalışır

Rusiyalı nazir Moskvanın Türkiyəyə Qətərin maliyyə dəstəyi ilə 1 milyon ton taxılın emal edilməsi və daha sonra ehtiyacı olan ölkələrə çatdırılması üçün güzəştli qiymətlə təmin edilməsi təklifini təkrarlayıb. O, həmçinin qeyd edib ki, Qara dəniz təşəbbüsü çərçivəsində Ukrayna ərazisindən ixrac edilən bütün taxıl həcminin 3%-dən az hissəsi bu qidaya həqiqətən ehtiyacı olan ölkələrə çatdırılıb. Moskva, Sergey Lavrovun sözlərinə görə, bu həcmləri kompensasiya etməyə hazırdır. Nazir, həmçinin Vladimir Putinin iyul ayında Rusiya-Afrika sammitində verdiyi vədi təkrarlayıb: xüsusilə ehtiyacı olan altı Afrika ölkəsinə (Burkina Faso, Zimbabve, Mali, Somali, Mərkəzi Afrika Respublikası və Eritreya) 25-50 min ton taxıl tədarük ediləcək.

Hər halda, nazirlərin danışıqları göstərdi ki, “taxıl danışıqları” nə Qara dəniz təşəbbüsünün yenidən başlaması məsələsində, nə də alternativ Rusiya-Türkiyə-Qətər razılaşması ilə bağlı yekunlaşmayıb.

“Sovekon” analitik mərkəzinin direktoru Andrey Sizov danışıqların nəticələrini şərh edərkən belə bir fərziyyə irəli sürür: Türkiyə “taxıl diplomatiyası” nəticəsində Qara dənizdəki Ukrayna limanlarını blokdan çıxarmaq mümkün olacağına ümid edir. “Ola bilsin ki, Türkiyə Odessa, Çernomorsk limanlarını blokadadan çıxarmaq üçün prinsipial gedişlər edib. Düzdür, gördüyümüz ritorikaya görə, Rusiya buna hazır deyil. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi bildirir ki, gəmilər hərbi hədəf kimi qəbul ediləcək”, - ekspert xatırladır.

Moskvanın ehtiyacı olan ölkələrin maraqları naminə Türkiyədə emal üçün 1 milyon ton taxıl tədarük etmək təklifinə gəlincə, ekspertin fikrincə, bu, “çox təvazökar məbləğlərdir” (taxıl müqaviləsinin bir hissəsi kimi ixrac edilənlərlə müqayisədə). Eyni zamanda, Sizov xatırladır ki, Ukrayna ixracatı dayanmayıb və ölkə bütün taxılını - quru və Dunay boyu ixrac edir. “Qeyri-adi heç nə baş vermir. Ukraynadan ixracın aşağı düşdüyünü deyirlər, lakin bunun səbəbi Qara dəniz təşəbbüsünün işləməməsi deyil, taxılın ixrac edilməsi və yeni məhsulun yığılmasıdır", deyə ekspert qeyd edib.

Bu gün Rusiyanın taxıl müqaviləsinin bərpası ilə bağlı bütün tələblərini yerinə yetirmək şansı ortada yoxdur. Razılığa qayıtmaq yalnız Rusiya Federasiyasının güzəştləri şərti ilə mümkündür, bu gün ölkə rəhbərliyi, görünür, buna hazır deyil. Prezident Putinin Türkiyəyə 1 milyon ton taxıl tədarük etmək təşəbbüsü ilə hər şey başqa cür görünür. Taxıl İxracatçıları İttifaqının İdarə Heyətinin sədri Eduard Zernin deyir ki, Rusiyadan G2G (“dövlətdən-dövlətə”) taxıl tədarükü Birləşmiş Taxıl Şirkəti (OZK; 50% plus dövlətdən 1 pay) tərəfindən həyata keçirilir. Onun sözlərinə görə, tələb olunan buğda həcmini OZK-nın birja hərracları vasitəsilə və ya müqavilənin bağlanma müddətindən asılı olaraq başqa mexanizmdən istifadə etməklə almaq olar.

Türkiyə taxıl daşınması variantlarını axtarır

Cənab Zernin qeyd etdiyi kimi, bir ayda 1 milyon ton buğda təhvil vermək hər bir ixracatçı və infrastruktur üçün ağlasığmaz yük olsa da, 3-6 ay ərzində bu, həyata keçirilə bilən işdir və mövsümün sonuna qədər bu, heç də mümkün deyil. Bundan əlavə, Eduard Zernin bildirib ki, uzunmüddətli müqavilə Rusiya bazarında lazımsız qiymət dəyişkənliyinin qarşısını almağa kömək edəcək. Ekspert əlavə edir ki, əsas sual bu alışların maliyyə mənbəyidir.

Taxıl bazarındakı mənbə bildirir ki, Rusiya buğdasını idxal edən bir çox ölkədə dollar likvidliyinin aşağı olması səbəbindən 1 milyon ton alış tələbi dəstəkləyə bilər, xüsusən tədarüklər bazardan aşağı qiymətədirsə. Kənd Təsərrüfatı Bazarının Araşdırılması İnstitutunun baş direktoru Dmitri Rılko xəbərdarlıq etsə də, Türkiyədə 1 milyon ton taxıl emal etmək imkanlarını tapmaq yəqin ki, asan olmayacaq: ölkədə un üyütmə biznesini özəl şirkətlər təmsil edir.

Cari mövsümün ilk ayı olan iyul ayında “Sovecon” Rusiyadan buğda ixracını bir il əvvəl 2,5 milyon ton və bu ay üçün orta hesabla 2,8 milyon ton qarşı 4,4 milyon ton qiymətləndirdi. Analitiklər avqustda buğda ixracını bir il əvvəlki 3,5 milyon tona qarşı 4,8-5,1 milyon ton səviyyəsində qiymətləndirirlər. “Sovecon”-un fikrincə, ixracatçıların fəaliyyəti yüksək gəlirliliklə dəstəklənir, lakin yaxın gələcəkdə Rusiya buğdasının rəqabət qabiliyyətinin azalması səbəbindən satış templərinin azalmasını gözləmək olar.

Hakan Fidan Rusiyanın müdafiə naziri Sergey Şoyqu ilə görüşəcək. O, rusiyalı həmkarı Sergey Lavrov ilə Moskvada keçirilən görüşün yekunlarına dair təşkil olunmuş mətbuat konfransında bildirib. H.Fidan qeyd edib ki, Rusiya XİN başçısı ilə danışıqlar zamanı taxıl müqaviləsinin yerinə yetirilməsi, Ukrayna münaqişəsinin diplomatik yollarla nizamlanması, Suriya və Orta Asiyada vəziyyət, iqtisadi və energetika sahələrində əlaqələr, eləcə də Rusiya və Türkiyə liderlərinin Soçi görüşünə hazırlıq məsələləri müzakirə olunub. Nazir Krım tatarlarının vəziyyətinin də danışıqlar mövzusu olduğunu vurğulayıb.

Danışıqlarda Qarabağ ətrafında baş verən hadisələrin də müzakirə olunduğu barədə məlumatlar var.

V.VƏLİYEV