Şuşa Bəyannaməsi - Regional geosiyasətin strateji tərəfdaşlıq prizmasından transformasiyası

Müasir beynəlxalq siyasətdə nadir ikitərəfli razılaşmalar regionda qüvvələr balansını kökündən dəyişdirə bilər. Lakin 2021-ci il iyunun 15-də Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi ölkələr arasında ənənəvi əlaqələri möhkəmləndirməklə yanaşı, həm də Cənubi Qafqazda keyfiyyətcə yeni geosiyasi reallıq yaradan belə əlamətdar sənəd oldu. Bu dəyişikliklərin miqyasını anlamaq üçün, bəyannaməni bir-biri ilə əlaqəli bir neçə aspekt prizmasından nəzərdən keçirmək lazımdır.

Ümumi əhəmiyyətdən konkret müddəalara keçməklə, sazişin hərbi-siyasi komponentini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Əvvəlki sazişlərdən fərqli olaraq, Şuşa Bəyannaməsində təhlükəsizlik sahəsində aydın qarşılıqlı öhdəliklər var ki, bu da faktiki olaraq ikitərəfli tərəfdaşlığı tam hüquqlu müdafiə müttəfiqliyinə çevirir. Sənədin təhlükə zamanı hərbi yardım göstərilməsini nəzərdə tutan 6-cı maddəsi Ankara və Bakının vahid strateji güc mərkəzi kimi çıxış etdiyi prinsipial olaraq yeni regional təhlükəsizlik sistemi yaradır.

Bu hərbi-siyasi ittifaq təbii olaraq iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsi ilə tamamlanır. Bəyannamənin işğaldan azad edilmiş, yeni nəqliyyat marşrutları üçün mühüm mərkəzə çevrilən Şuşada imzalanması rəmzidir. Zəngəzur dəhlizi və Cənub Qaz Marşrutunun inkişafı kimi layihələrin həyata keçirilməsi siyasi razılaşmaların hər iki ölkə üçün necə konkret iqtisadi faydalara çevrildiyini nümayiş etdirir. Qeyd edək ki, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında ticarət, bəyannamənin imzalanmasından sonra ciddi artıma səbəb olub.

Bu cür yaxınlaşmanın nəticələrini nəzərdən keçirərkən, digər regional oyunçuların reaksiyasını nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil. Ənənəvi olaraq Cənubi Qafqaza öz maraqlarının zonası kimi baxan Rusiya çətin seçim qarşısındadır: bir tərəfdən Türkiyə ilə tərəfdaşlıq münasibətlərini saxlamağa çalışır, digər tərəfdən isə yeni alyansın Ermənistandakı nüfuzunu necə sarsıtdığını görməməyə bilməz. Şimal sərhədlərində türk faktorunun güclənməsi ilə üzləşən İran da regional siyasətinə yenidən baxmaq məcburiyyətindədir. Bu geosiyasi dəyişikliklər regionda prinsipial olaraq yeni qüvvələr konfiqurasiyası yaradır.

Beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən qlobal dəyişikliklər fonunda, Azərbaycan-Türkiyə müttəfiqliyinin inkişaf perspektivləri xüsusilə maraqlı görünür. Çoxqütblü dünyanın formalaşması kontekstində, bu cür regional birliklər həm Qərb, həm də Şərq inteqrasiya modellərinə alternativ təklif edərək xüsusi dəyər qazanır. Artıq yaxın illərdə əməkdaşlığın təkcə enerji və nəqliyyat kimi ənənəvi sahələrdə deyil, həm də kibertəhlükəsizlik, süni intellekt və kosmik texnologiya kimi perspektivli sahələrdə dərinləşəcəyini proqnozlaşdırmaq olar.

Ümumiləşdirsək, qeyd etmək yerinə düşər ki, Şuşa Bəyannaməsinin əhəmiyyəti adi ikitərəfli saziş çərçivəsindən əhəmiyyətli dərəcədə kənara çıxır. Bu sənəd regional güclərin mövcud beynəlxalq münasibətlər sistemini necə yenidən formatlaya biləcəyini göstərən bir növ geosiyasi dəyişikliklər üçün katalizator oldu. Bəyannamə Azərbaycan və Türkiyə üçün strateji tərəfdaşlıq üçün yeni imkanlar açıb, bütün Cənubi Qafqaz üçün isə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq və regional sabitlik prinsiplərinə əsaslanan inkişaf modeli yaradıb. Bu mənada Şuşa Bəyannaməsi ənənəvi müttəfiqlik münasibətlərinin XXI əsrin çağırışlarına uyğunlaşdırılmasının uğurlu nümunəsi sayıla bilər.

Masil Dəmirov

YAP Yasamal rayon təşkilatının fəal üzvü