Albaniyada xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi

Albaniyada əsas din xristianlıq idi. Akademik Z.Bünyadov və tarixçi-alim N.Vəlixanlının fikrincə, Albaniyada xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsi alban hökmdarı Urnayrın adı ilə bağlıdır. 313-cü ildə başda Urnayr olmaqla feodal alban zadəganları xristianlığı qəbul etdilər. Lakin xristianlıq ümumxalq dininə çevrilə bilmədi. Əhali arasında qədim etiqadlara-bütpərəstliyə, maniçiliyə, zərdüştliyə inam hələ geniş yayılmışdı. V əsrdə Qafqaz xalqlarının siyasi zəifliyindən, eləcə də, Bizansın başının Attila ilə döyüşlərə və kilsə çəkişmələrinə qarışmasından istifadə edən Sasani hökmdarı II Yəzdigərd zərdüştiliyi Albaniyada da dövlət dininə çevirmək istədi. II Yəzdigərdin ölümündən sonra 457-ci ildə Sasani İranındakı hakimiyyət çəkişmələrindən istifadə edən alban hökmdarı II Vaçe zərdüştilikdən rəsmi surətdə imtina etdi. F.Məmmədova yazır ki, Alban kilsəsi Qafqazda, eləcə də, bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdəndir.

Albaniya hələ dördüncü əsrdən, yəni xristianlığın dövlət dininə çevrilməsindən xeyli əvvəl xristian icmalarının yarandığı ölkələrdən sayılır. Alban ənənəsinə görə, hələ birinci əsrin əvvəllərində din təbliğatçıları - missionerlər, apostollar və onların şagirdləri Yerusəlimdən, Suriyadan Albaniyaya ayaq açmış və burada ilk xristian icmaları yaratmışlar.

Albaniya ənənəsi xristianlığın yayılması prosesini bir-birini ardıcıl əvəz edən iki əsas dövrə bölür. Birinci dövr apostol dövrü adlanır və apostollar Faddey, Varfolomey, eləcə də, Faddeyin şagirdi Yeliseyin adları ilə bağlıdır. IV əsrə qədər davam edən bu dövrü şərti olaraq Surofil dövrü adlandıraq.

İkinci dövr (Yunanfil dövrü) alban çarı Urnayrın (IV əsr) adları ilə bağlıdır. Alban kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə, sonralar isə Yerusəlim patriarxlığı ilə əlaqədardır. Bu baxımdan, alban kilsəsi kökləri Yerusəlimlə bağlı olan gürcü kilsəsinə oxşayır, ona yaxındır. Albaniya xristianlığının gerçəkliklərinə toxunmazdan əvvəl xristianlığın, ümumiyyətlə, dini təlim kimi formalaşmasının köklərini, doktrianasının (ideoloji görüşlərinin) kamil şəkildə yetkinləşməsini kilsə təşkilatı quruluşunu, coğrafi arealını və yayılması tarixini araşdırmaq lazımdır ki, bunların da əsasında alban kilsəsi təsvirini bərpa etmək mümkün olsun. İ.D.Amusin yazır ki, xristianlıq öz mənşəyini yəhudilikdən götürərək, I-II əsrlərdə onun əsasında yaranmışdır. "Xristianlıq müvəffəqiyyət qazanmış yesseizmdir". Fələstin mərhələsində xristianlığın tərkibinə yessey birliklərinin mistik-asketik və təşkilati təcrübəsi daxil edilmişdir, bu vərdişlərdən sistematik surətdə istifadə olunmasına isə sonralar başlanmışdır. İlkin xristian icmaları kumran birlikləri ilə ümumi xüsusiyyətlərə malik idi: etnik baxımdan eynilik, ərazicə yaxınlıq vardı, sosial prinsiplərində, quruluşlarında və teoloji doktrinalarında oxşarlıq nəzərə çarpırdı. İlkin xristian icmaları da kumran birlikləri kimi "Əhdn-cədid" icması adlanırdı. Sonralar isə "Əhdi-cədid" termini Musanın qanun (toru) toplusunu əvəz etməli olan və yeni ehkamlar sayılan kanonik mətnlər toplusuna qoşmağa başladılar.

M.Kalankatlının fikrincə, Yeliseyin Albaniyanın həm sağsahil, həm də solsahil vilayətlərində olmasını təsdiq edən başqa bir mətn də var. "Bizdə xristianlığın yayılmasının səbəbkarı müqəddəs Yeliseydir... O, üç ölkədə xristianlığı yaymışdır: Çola, Lpiniya və Aqvanda, burada da ömrünü işkəncələrlə başa vurmuşdur". Xristian ədəbiyyatında və ənənələrində Yelisey yalnız Faddeyin şagirdi kimi yox, həm də peyğəmbər kimi təqdim olunur.

Alban kilsəsi bünövrəsinin apostollar tərəfindən qoyulması onun Yerusəlim kilsəsi ilə genetik yaxınlığı və onların daim əlaqədə olması ideyası Kalankatlının "Tarix"ində əvvəldən, axıradək qırmızı xətlə keçir. Kalankatlı dəfələrlə qeyd edir ki, Faddeyin şagirdi-Yelisey Yerusəlim tərəfindən Albaniyanın patriarxı hüququnu alandan sonra burada Zaqafqaziyada ilk kilsənin bünövrəsini qoyur. Onu da deyək ki, o, həmin hüququ I əsrdə Yesrusəlim patriarxı, İsanın qardaşı İakovdan almışdı. Kilsənin apostolluqla bağlılığının mənası ondan ibarətdir ki, burada həm kilsənin qədim mənşəyə malik olduğu sübut edilir, həm də məlum olur ki, bu kilsənin əsası xristinlığı ilk dəfə yayan apostollar tərəfindən qoyulmuşdur. Albaniyada ilk dövrlərdə, yəni apostolluq dövründə xristianlığın qəbul edilməsi Ermənistandan və İberiyadan daha uğurlu olmuşdur. Bunu yazılı mənbələr kimi, o dövrün gerçəkliklərinin öyrənilməsi də sübut edir. Xristianlığın Albaniyada Ermənistana nisbətən daha erkən yayılmasını sübut edən mətnlər alban tarixçisinin bir sıra məqalələrində, o cümlədən, onun əsərində dəlil kimi göstərilən erməni katolikosu Avraamın albanlara məktubunda da var: "Etnik qrupların müxtəlifliyi, politeizmin hökm sürməsi yeni ideologiyanın, monoteist dinin-xristianlığın yayılması üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Təsadüfi deyildir ki, Yelisey öz moizələrinə etnik müxtəlifliyinə görə, seçilən Albaniyanın Çola vilayətindən başlamışdı. Xristianlığın Albaniya vilayətlərinə daha erkən daxil olması barədə mülahizələrimizi Albaniyada apostol Faddeyin (Dadi) və onun şagirdi Yeliseyin adı ilə bağlı kilsələrin mövcudluğuda subut edir.

N.Adonte yazır: "İlk dövrlərdə xristianlıq sürətlə yayıldı və Parfiya ağalığı vaxtında Şərqdə böyük uğurlar qazandı. Lakin İranda Sasanilər sülaləsinin yüksəlişi ilə, onların düşmənçilik siyasətinin nəticəsi olaraq, iki əsrdən bəri əldə olunan bütün müvəffəqiyyətlər heçə endirildi". Buna görə də, I-III əsrlərdə (birinci mərhələ) Albaniyada xristianlığın təntənəsi haqqında söhbət belə gedə bilməz. Xristian dini ölkədə yalnız IV əsrdə vətəndaşlıq hüququ qazandı və bu da, ümumiyyətlə, xristianlığın Yaxın və Orta Şərqdə təntənəsi, eləcə də, Roma imperiyasında qələbəsilə əlaqədardır. Bu işdə alban şahları Arşakilərin də rolu böyük idi.

III əsrdə xristianlıq bütün Kiçik Asiyada artıq bərqərar olmuşdu. Oraya yaxın vilayətlər də buna hazırlanırdı. II əsrin sonunda - III əsrin əvvəllərində xristianlıq Osroyenada dövlət dini kimi qəbul olundu. Roma imperiyasında isə xristianlığın xeyirinə ilk imperator qərarı 311-ci ildə verilmişdi. Bu qərara görə xristianlar bütpərəstliyi rədd etdiklərinə görə bağışlanır və üstəlik, öz dinlərinə etiqad etmək hüququ qazanırdılar. 313-cü ildə isə Konstantin Böyük Milan fərmanını verdi. Bu fərmanla bütün din və məzhəblərin azadlığı təsdiq olunurdu. Fərmanın başqa və daha böyük əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, nəinki xristianlığın yaşaya bilməsinə imkan verdi (bu hüquq hələ 311-ci il qərarında var idi), həm də onu dövlətin himayəsi altına aldı. F.Məmmədovanın fikrincə, ikinci mərhələ (yunanfil) - xristianlığın dövlət dini kimi qəbul edilməsi bütün Zaqafqaziya ölkələrinə-Albaniya, Ermənistan və İberiyaya aiddir. Bu dövr Maarifçi Qriqorinin (üç ölkə üçün) və alban şahı Urnayrın (Albaniya üçün) adı ilə bağlıdır.

Xristianlığın ilkin mərhələsində (VI-VII əsrlər, alban ruhaniliyi iqtisadi və siyasi cəhətdəi hələ zəif idi. Hətta kilsə problemlərinin həllində alban ruhaniləri aparıcı rol oynaya bilmirdilər. Kilsə kanonik qayda-qanunlarının şərtləri şahın iştirakı ilə zadəganlar və ruhanilər tərəfindən işlənib hazırlanırdı. Əyanlar və şah öz möhürlərini vurandan sonra bu sənədlər hüquqi qüvvəyə minirdi.

Alban kilsəsinə kəlincə, deməliyik ki, onun vəziyyəti qeyri-sabit idi. VI-VII əsrlərdə böyük alban knyazları Mehranilərin hakimiyyəti dövründə alban kilsəsini iqtisadi və siyasi mövqeyi kücləndi. 488 və 705-ci illərdə keçirilmiş alban kilsə qurultayları kanonlarını müqayisə etdikdə, bunu aydınca görmək olar. Əgər 488-ci ilin kanonuna görə alban ruhaniliyi əyanlar-azatlar qarşısında öz hüquqlarını yalnız müdafiə edir və onlarla bərabər olmağa çalışırdısa, 705-ci il kanonundan aydın olur ki, ruhanilər artıq azatlarla mübarizəyə girişir, onların özbaşınalığını məhdudlaşdırır və kilsə məsələlərinə qarışmağı onlara qəti qadağan edirdilər. VII əsrdə alban kilsə qurultayının çağrılması təşəbbüsü kilsəyə rəhbərlik edən və onun qanunverici orqanının başında duran alban katolikosuna məxsus idi.

Başlanğıc dövründə (IV əsr) nə qədər ki, xristian dünyasında ideoloji birlik vardı (doqmatik mübahisələr hələ başlanmamışdı), alban ruhaniləri hələ tam formalaşmamışdı, alban kilsə iyerarxik baxımdan yunan imperiya kilsəsindən asılı vəziyyətdə idi.

Beləliklə, aydın olur ki, alban kilsəsi artıq 340-cı ildə avtokefal olmuşdur. Kilsənin avtokefallığı ilə əlaqədar iki mövqe, iki mülahizə mövcuddur. V.V.Bolotova görə, Suriya-İran kilsəsi ilk iyerarxlarını Edess kilsəsindən alaraq, avtokefal oldu və öz tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı vəziyyətə düşmədi. V.V.Bolotovun fikrincə, Suriya-İran kilsələrinin başçılarını öz tabeliklərində olan Suriya-İran yepiskopları təyin edirdilər. V.V.Bolotov Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəbini izah etmir. Bizcə, bu, siyasi səbəblərlə bağlıdır. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun azadlığını təmin edirdi. Güman etmək olar ki, alban dövlətinin siyasi statusu ilk iyerarxları Qədim Yerusəlim patriarxlığı tərəfindən təyin edilən alban kilsəsinin çox erkən avtokefal olması üçün şərait yaratmışdı.

Başqa bir mülahizəyə görə, yalnız apostol başlanğıcına malik olan, yəni hər hansı bir apostolun fəaliyyəti ilə birbaşa əlaqəsi olan kilsələr avtokefal adlanırdı. Avtokefallığı aydınlaşdıran bu iki mövqedən çıxış edərək, inamla demək olar ki, alban kilsəsi çox erkən avtokefal, müstəqil olmuşdur.

F.Məmmədova daha sonra qeyd edir ki, 551-ci ildən başlayaraq, alban katolikosluğunun patriarxları Albaniyanın, Lpinanın və Çolanın katolikosları adını daşıyırdılar. IV əsrdə alban kilsəsinin mərkəzi paytaxt şəhəri Qəbələ olmuş, V əsrdə isə yeni salınmış paytaxta- Bərdə şəhərinə köçmüşdür. Kənar qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı durmaq baxımından mühüm meyar olan avtokefallığın təsdiq edilməsi işində, habelə, dini ayinlərin möhkəmlənməsində, bütpərəst, politeist inamların qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilər üçün maddi bazanın yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi imtiyazlarının möhkəmlənməsində, albanların kilsə qarşısında maddi və iqtisadi təəhhüdlərinin, təsdiq edilməsində 487-488-ci illərdə alban şahı III Vaçaqan tərəfindən çağırılmış Aluen qurultayının qərarları (kanonları) böyuk rol oynamışdır. Aluen kanonlarını [21 bənd] dörd qrupa bölmək olar: 1) ruhaniliyə, kilsə xidmətçilərinin qarşılıqlı münasibətlərinə, ruhanilərin hüquq və vəzifələrinə aid olan kanonlar; 2) ruhanilərlə əyanların münasibətlərini nizamlayan kanonlar; 3) ruhanilərlə adi xristianların münasibətlərini nizamlayan kanonlar; 4) sırf hüquqi xarakter daşıyan kanonlar.

Kilsə hakimiyyəti kilsə-inzibati vahidləri üzrə (yeparxiya və yepiskonluq) bölüşdürüldü. Albaniyada yepiskopluğun ərazisi vilayətin ərazisi ilə, yəni kilsə vahidi inzibati-ərazi vahidi ilə eyni idi. Başqa sözlə desək, vilayətin ərazisi, həm də kilsənin ərazisi sayılırdı. Ancaq Albaniyada vilayətlərin bir çoxunda yepiskopluq yox idi.

Kürcü kilsəsi kimi alban kilsəsi də doqmatik baxımdan heç də həmişə monofizit cərəyanına sadiq olmamışdır. Sasanilərin Zaqafqaziyada siyasi təsirinin zəifləməsi kilsələrdə monofizitliyin hegemonluğunun süqutuna gətirib çıxardı. VI əsrin əvvəllərində və VII əsrdə Zaqafqaziyada Bizansın siyasi təsirinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq, alban və gürcü kilsələri diofizit cərəyanına qoşuldular.

VIII əsrin əvvəllərində Zaqafqaziya ərəblər tərəfindən sonra ərəblərin təzyiqi və erməni kilsəsinin təsiri ilə alban kilsəsi diofizitlərlə əlaqələrini kəsdi.

Beləliklə, 705-ci ildə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd əl-Malikə (685-705) çuğulluq eləyir ki, albanlar Bizansla əlaqəyə girərək, xilafətə qarşı çıxmaq istəyirlər, elə buna görə də, diofizit məzhəbinə etiqad eləyirlər. Katolikos İlya xəlifəyə yazırdı: "Albaniyanın Bərdə taxtında əyləşmiş indiki alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz dualarında imperatoru xatırlayır və ölkəni onun dininə inanmağa, imperatorun himayəsi altına keçməyə məcbur edir". Bundan sonra xəlifə Əbd əl-Malik ərəblərin hərbi-siyasi gücünə arxalanaraq, alban katolikosluğunu İlyaya tabe etdirdi. Bu asılılıq ona gətirib çıxardı ki, eyni hüquqa və mənsəbə malik olan din xadimlərindən biri digərinə tabe olurdu, yəni alban katolikosu əlqoymanı erməni katolikosundan qəbul edirdi. Bu isə ümumi iyerarxik qanunların pozulması demək idi.

Beləliklə, ölkədə Arşakilərin və alban knyazları Mehranilərin mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətinin yoxluğu, vahid etnosun olmaması, əhali arasında yayılan etiqadların çoxluğu, xristianlığın hələ də ümumxalq dininə çevrilmədiyi bir şəraitdə alban kilsəsi ərəb xilafətinin siyasətinə və ona yaxından kömək göstərən erməni kilsəsinə qarşı dura bilmədi, erməni kilsəsi kimi xalqı birləşdirən qüvvəyə çevrilmədi. Bütün bunların nəticəsində, Albaniyanın islamlaşdırılmasına, ölkədə mədəni-ideoloji assimilyasiyaya-xristian albanların qriqorianlaşmasına (erməniləşməsinə) və kürcüləşməsinə gətirib çıxardı.

Vahid Ömərov,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru