Zəngəzur dəhlizi və Rusiya - ANALİTİK

Moskva Qafqazda mövqeyinin zəifləməsinin günahını kənarda axtarır

Şimal qonşumuz belə hesab edir ki, “Qafqaz əsrlər boyu bütün Avrasiya məkanının əsas regionlarından biri olub və Rusiyanın tarixi taleyi ilə birbaşa bağlıdır. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra burada bir sıra böyük qlobal oyunçuların maraqları bir-biri ilə sıx qarışıb, hər biri öz maraqlarını güdür, bəzən iqtisadiyyatdan çox uzaqlaşır. Qərb ölkələri üçün son üç onillikdə əsas məqsədlərdən biri Qafqazdan Rusiya Federasiyasını qovmaq olub. Üstəlik, bunun üçün müxtəlif səbəblərdən istifadə olunur ki, onlardan biri də bu gün Zəngəzur dəhlizinin yaradılması ola bilər”.

Yanaşma maraqlıdır, ona görə ki, Moskvanın iç üzü açılır, Zəngəzur dəhlizinin açılmasını Azərbaycanın bir hissəsindən digərinə maneəsiz getməyə çalışan Bakının haqq işi hesab etmək əvəzinə, bu istəyi Qərbin maraqları, dəhlizə nəzarət və yaxud aidiyyəti olmayan bir məsələyə bağlamağa çalışır. Maraq iqtisadi olsa belə, bu, yalnız Ermənistanla Azərbaycan arasında çözülməli məsələdir, qeyri-aktorların müdaxiləsi yolverilməzdir.

Kremldə düşünürlər ki, məsələnin tarixi bir neçə onilliklərə gedib çıxır və SSRİ-nin irsi ilə bağlıdır. Problem Ermənistanla Birinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl bir neçə avtomobil yolu və Zəngəzur silsiləsi ilə keçən dəmir yolu boyunca aparılan Azərbaycan və onun Türkiyə, Naxçıvan Muxtar Respublikası (MR) ilə sərhəddə yerləşən eksklavı arasında nəqliyyat rabitəsinin xüsusiyyətləri ilə bağlı yaranıb. Lakin 1992-ci ildə hərbi əməliyyatların başlaması və İran sərhədinə yaxın ərazilərin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi ilə əlaqə kəsilib, Azərbaycan Dəmir Yollarına aid olan dəmir yolunun 40 kilometrlik hissəsi sökülüb, sıradan çıxarılıb.

Sonrakı onilliklər ərzində Bakı və İrəvan bu məsələni arxa plana keçiriblər, çünki onların münasibətlərindəki əsas problem Qarabağ idi. Bakı 2020-ci ildə İkinci Qarabağ, Vətən Müharibəsi zamanı həmin əraziləri təkrar nəzarətə götürdü. Həmin vaxt Azərbaycan ordusu Ermənistanın Zəngəzur (erməni tərəfi Sünik adlandırır – müəllif) bölgəsi ilə sərhədin cənub hissəsinə çatdı, bundan sonra Laçın dəhlizi istisna olmaqla, bütün sərhədə nəzarəti ələ keçirdi. 2023-cü ilin sentyabrında keçirilən antiterror tədbirlərindən sonar de-fakto separatçı rejim fəaliyyətini dayandırmaq, 2024-cü ildə isə kağız üzərində olsa da öz varlığına son qoymaq məcburiyyətində qaldı.

Bu gün Azərbaycanın qərb rayonları ilə yarım milyona yaxın insanın yaşadığı Naxçıvanla hələ də birbaşa nəqliyyat əlaqəsi yoxdur və eksklavla əlaqə hava və ya İran ərazisi vasitəsilə həyata keçirilir. Azərbaycanla NMR arasında birbaşa nəqliyyat əlaqələrinin bərpası məsələsi hələ 2020-ci ilin payızında gündəmə gəlmişdi. Daha sonra Azərbaycan Prezidentinin, Ermənistanın Baş nazirinin və Rusiya Prezidentinin 10 noyabr 2020-ci il tarixli Bəyanatında tam atəşkəs elan edilmiş və beləliklə, İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatması ilə bağlı bənddə bütün münaqişənin həllini nəzərdə tutan və iqtisadi zonalara nəqliyyat əlaqələrinin açılmasını nəzərdə tutan bənd daxil edilmişdi. Ermənistan Azərbaycanla Naxçıvan arasında hər iki istiqamətdə nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyinə zəmanət verəcəyini deyirdi, amma etimad mühitinin yaranmaması, Ermənistanın isə bu işi layiqli şəkildə yerinə yetirmək gücündə olmadığını bilən Bakı başqa variantlar təklif etdi. Bakının planlarına görə, Naxçıvanla əlaqə üçün heç bir maneə olmamalıdır və marşrutun özü İranla sərhədin yaxınlığından keçərək Azərbaycanın qərbindəki nəqliyyat magistralı ilə birləşdirilməlidir. Bundan başqa, Türkiyənin Qars şəhərindən Naxçıvana dəmir yolu və avtomobil yolunun çəkilməsi nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, Zəngəzur dəhlizinin Rusiyadan yan keçməklə Mərkəzi Asiya və Türkiyədən keçməklə Çin və Avropanı birləşdirməli olduğundan Qərb dövlətləri tərəfindən fəal dəstəklənən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun (TİTR, Orta Dəhliz) bir hissəsinə çevrilməli olduğu güman edilir. Əliyevin hələ 2021-ci ildə bəyan etdiyi kimi, Zəngəzur Azərbaycanın “tarixi torpaqlarıdır” və bu dəhliz İrəvanın istəyindən asılı olmayaraq açılacaq. İrəvan ciddi şəkildə ehtiyat edir ki, nəqliyyat marşrutu ölkəni İranla sərhədini kəsəcək və Zəngəzur bölgəsinin itirilməsinə gətirib çıxaracaq.

Buna görə də Ermənistan tərəfi hələ 2023-cü ilin oktyabrında “Dünyanın kəsişmə nöqtəsi” kimi təyin etdiyi təkliflə çıxış etdi. Layihə regionda nəqliyyat və enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsi və tikintisi vasitəsilə Ermənistan, Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan və İran arasında əlaqələrin genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Eyni zamanda, İrəvan öz suverenliyində israr edir və öz ərazisindən tranzitə, o cümlədən gömrük, pasport nəzarəti və təhlükəsizlik funksiyalarını yerinə yetirməklə müstəqil şəkildə nəzarət etmək istəyir.

Azərbaycan və Ermənistan bu illər ərzində konkret nəticə əldə edə, yəni sülh müqaviləsi imzalamasalar da, məsələnin həllinə ciddi şəkildə yaxınlaşa biliblər. Bəzi sənədlər var ki, bu da ölkələr arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasını çətinləşdirir. Üstəlik, hətta bir sıra yüksək səviyyəli görüşlər də vəziyyəti yaxşılaşdıra bilməyib. Belə ki, iyun ayında Ermənistanın baş naziri İstanbulun erməni icması ilə görüşündə təlaşa qapılmamağa çağırıb, Zəngəzur dəhlizinin olmayacağını, “qarşılıqlı hörmət, suverenlik və ölkələrin yurisdiksiyasına” əsaslanan “Sülh yollarının kəsişməsi”nin olacağını vurğulayıb. Öz növbəsində, iyulun 10-da BƏƏ-də Paşinyanla danışıqlardan sonra Azərbaycan prezidenti iyulun 19-da keçirilən III Şuşa Qlobal Media Forumu zamanı bəyan edib ki, Zəngəzur dəhlizində dəmir yolunun Azərbaycan hissəsinin tikintisi 2026-cı ilin yazında yekunlaşacaq və layihənin özü həyata keçiriləcək. Eyni zamanda, Bakı sözlə yanaşı, həm də praktiki fəaliyyət göstərir, öz ərazisində müvafiq infrastrukturu fəal şəkildə qurur. Məsələn, uzunluğu 110 km-dən artıq olan Horadiz-Ağbənd dəmir yolu xətti çəkilir və bununla paralel olaraq 123,5 km uzunluğunda avtomobil yolu tamamlanır. Həmçinin beş il ərzində tamamlanması planlaşdırılan Türkiyənin Qarsından Naxçıvana dəmir yolu (224 km) layihəsi də icra mərhələsindədir.

İndiki şəraitdə Azərbaycanın maraqları göz qabağındadır. Naxçıvana və Türkiyəyə birbaşa çıxışla yanaşı, ölkə İran vasitəsilə qaz tranzitindən asılılığını azalda biləcək və Azərbaycan mallarının ixracı 710 milyon dollar arta bilər. Bundan əlavə, Bakı ilə Ankara arasında əlaqələr intensivləşir və bu gün onlar bütün türkdilli dövlətləri birləşdirən bir növ inteqrasiya layihəsi olan “Turan birliyi”ni xatırladılar. Bu da öz növbəsində Azərbaycanın regionda siyasi rolunu əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.

Rus politoloqlar, ideoloji ruporlar düşünürlər ki, Ermənistan üçün Zəngəzur dəhlizinin Azərbaycanın təbliğ etdiyi formada meydana çıxması çox da məntiqli deyil. İrəvan ona heç bir nəzarət əldə etməyəcək və buna görə də ciddi maliyyə faydası olmayacaq. Üstəlik, Ermənistan hakimiyyəti qorxur ki, gələcəkdə dəhliz Azərbaycanın Ermənistan torpaqlarına yeni ekspansiyaya başlayacağı məkana çevriləcək. Eyni zamanda İrəvan etiraf edir ki, iki il ərzində regionda kommunikasiyaların açılması ölkəyə ÜDM-də 30% artım verəcək. Düzdür, əgər bu, Ermənistanın şərtləri ilə baş verərsə. Rusiya öz vasitəçilik missiyasını təklif edir, amma Ermənistanın Kremlə inamı qalmayıb.

Rusiya birbaşa Bakının təkliflərinə qarşı çıxır, Zəngəzur dəhlizini ölkənin regionda tranzit rolunu itirməsinə, uzunmüddətli perspektivdə isə burada Türkiyə və Azərbaycanın mövqelərinin möhkəmlənməsinə səbəb ola biləcək problem hesab edir. Buna görə də Tehran öz ərazisindən keçən 107 km-lik “Araz” tranzit dəhlizi şəklində alternativ layihəsini təklif edir (Ağbənd – Kələlə – Culfa). Son hadisələr onu göstərir ki, bir sıra Qərb oyunçuları Moskvanın danışıqlar prosesində iştirakının qarşısını almaq üçün hər şeyi etməyi planlaşdırır və bu, Rusiya Federasiyasının regionda mövqelərinə ağır zərbə vura bilər və artıq vurmaqdadır. Nəticədə Bakı təkcə Türkiyənin deyil, Qərb dövlətlərinin də dəstəyini hiss etməyə başlayıb. Bunun nəticələrini Azərbaycanla Rusiya arasında münasibətlərin sürətlə korlanmağa başladığı və RusiyanınBakıya qarşı bir sıra son dərəcə qeyri-dost addımlar atdığı son aylarda müşahidə etmək olar. İyulun ikinci yarısında amerikalılar qəfildən Zəngəzur dəhlizinin taleyi ilə bağlı narahatlıq keçirdiklərini bəyan etdilər.

Xüsusilə, vasitəçilik və sülh haqqında danışan Donald Trampın administrasiyası öz planını təklif edib ki, ona görə də tərəflər regionda nəqliyyat marşrutlarının idarə edilməsini Amerikanın kommersiya və logistika şirkətinə verməli idilər. ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri Tom Barak Birləşmiş Ştatların avtomobil yolunun inkişafı üçün Zəngəzur dəhlizini 100 il müddətinə icarəyə götürməyə hazır olduğunu açıqlayıb. Aydındır ki, bu təklif Rusiyanı vəziyyətin həlli, dəhlizin idarəçiliyinin ABŞ-a verilməsi prosesindən tamamilə kənarlaşdırır. Üstəlik, bir sıra Qərb KİV-ləri artıq Ermənistan, Azərbaycan və ABŞ arasında “Tramp körpüsünün” yaradılmasına dair məxfi memorandum barədə məlumat verməyə tələsdilər, ona görə də İrəvan marşrutdan istifadədən gəlirin cəmi 30%-ni alacaq. Lakin bütün bunlar hələlik şayiələrdir və Ermənistan hökuməti İspaniyanın Periodista Digital nəşrinin bu sövdələşmə ilə bağlı xəbərini rəsmən təkzib edib. Amma İrəvanın keçmiş KTMT müttəfiqlərindən uzaqlaşdığını nəzərə alsaq, odsuz tüstü olmayanda məhz belə olması mümkündür. Maraqlı bir sual yaranır, ABŞ-ın da maraqları Aİ ölkələrinin maraqları kimi regionda sülh və sabitliyi qorumaq istəyindən çox uzaq olacaq, yoxsa?..
Rusiyanın regionda neqativ ssenarinin inkişafının qarşısını almaq üçün istifadə edə biləcəyi alətləri yoxdur. Onlardan biri Rusiya Federasiyası, Azərbaycan, İran və Hindistanın avtomobil yollarının inteqrasiyası üçün nəzərdə tutulmuş Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin inkişafıdır. Üstəlik, Hindistan tərəfinin bu layihəyə daxil edilməsinin də geosiyasi alt mətni var, çünki Dehlinin Moskvanın müttəfiqi kimi iştirakı Azərbaycana müəyyən qədər məhdudlaşdırıcı təsir göstərəcək.

Eyni zamanda, Rusiya İranın nəqliyyat axınlarından kənarda qalmasının qarşısını almaq və Qafqaz və Mərkəzi Asiyada bütün logistika sisteminin inkişafında iştirak etmək üçün əlindən gələni edir. Məlum olduğu kimi, bu işdə ən mühüm layihələrdən biri Rəşt (İran) - Astara (İran/Azərbaycan) dəmir yolu xəttinin tikintisidir ki, Rusiya artıq 1,3 milyard avrodan çox vəsait ayırıb. Əgər buna Rusiya Federasiyasının regionda infrastruktur, enerji, ərzaq və digər layihələrdə iştirak etmək istəyini də əlavə etsək, Moskvanın öz yerini o qədər də asanlıqla əldən vermək fikrində olmadığı aydın olar. Düzdür, situasiyanın inkişafı daha çox Azərbaycan hakimiyyətinin nə dərəcədə arxayın olmasından, Türkiyə və Qərb tərəfdaşlarının onlara hansı dəstəyi vəd etməsindən asılı olacaq.

V.VƏLİYEV