SÜLH ÇAĞIRIŞI - ANALİTİK

Bakı, İrəvan və Tiflisin Kiyevə məktubu Rusiya ilə münasibətlərinə təsir etmədi

Azərbaycan ədalətin tərəfindədir, dənizaşırı ölkələrdən Avropaya, Asiyadan Amerika qitəsinə qədər ərazilərdə yaşayan insanların azad və müstəqil olmasını istəyir. Daxili işlərə qarışmağın yanlış olduğunu sözdə yox, əməldə sübut edir. Buna baxmayaraq bəzi münaqişələrdə kənar qüvvələrin “barmaq” rolu prosesin həllindən çox, onun uzanmasına, əksər hallarda isə problemin həll olunmamasına gətirib çıxarır. Azərbaycan boş vasitəçilikdən, çiy söhbətlərdən, təsirsiz danışıqlardan kifayət qədər “pay”ını alıb. ATƏT-in Minsk qrupunun heç bir nəticə verməyən vasitəçilik missiyası Ermənistana Azərbaycan torpaqlarını işğal altında daha çox saxlamaq imkanı qazandırıb. Münaqişəni təkbaşına həll edən Azərbaycan Ermənistanla danışıqlarda ikitərəfli format seçməklə nə qədər doğru addım atdığını delimitasiya və demarkasiya prosesindən də anlamaq olar.Bu gün Ukrayna ilə Rusiya davam edən müharibədən yorğun düşüblər, özləri etiraf etməsələr də vasitəçilərə ehtiyac duyduqları hər hallarından bəllidir. Müharibənin ilk aylarından Türkiyə Qərbin basqılarına baxmayaraq vasitəçilik yükünün altına girdi və İstanbulda Rusiya və Ukrayna tərəfini bir masa ətrafına topladı. Müharibənin tezliklə bitəcəyinə inananlar az olmasa da Avropanın məkrli və çirkli oyunu bu təmasları əngəlləyə bildi. Qərbin tətbiq etdiyi çoxsaylı sanksiyalar Rusiyanı danışıqlardan imtinaya vadar etsə də, sülhdən yana olanların ümidlərini birdəfəlik dəfn etməyib. Hər iki tərəflə münasibətlərdə maraqlı olan ölkələr tezliklə sülhün gələcəyinə inanırlar.
Cənubi Qafqaz nə istəyir?
“The Guardian” Kiyevin Rusiyanın mərkəzinə raket zərbələri endirmək planlarından yazarkən Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan başçıları Ukraynanı Müstəqillik Günü münasibətilə təbrik ediblər. Xüsusilə, onun ərazi bütövlüyünü tanıdıqlarını və ikitərəfli münasibətlərin inkişafına ümid etdiklərini vurğulayıblar. Eyni zamanda, Qərbdə Tbilisi Rusiya ilə flört etməkdə ittiham olunur, İrəvan və Bakı isə onunla müttəfiqlik münasibətlərindədir. “Azərbaycan və Ukrayna arasında zəngin ənənələrə malik dostluq münasibətləri mövcuddur. Tarixən bir-birini dəstəkləyən xalqlarımızın iradəsi bu gün dövlətlərarası münasibətlərimizin əsasını təşkil edir”, - deyə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin ukraynalı həmkarı Vladimir Zelenskiyə ünvanladığı təbrikdə deyilir. Onun sözlərinə görə, iki ölkə arasında qarşılıqlı etimada və dəstəyə əsaslanan münasibətlərin hazırkı səviyyəsi, onların bir sıra sahələrdə, xüsusilə enerji sektorunda səmərəli əməkdaşlığı qənaətbəxşdir. Bildiyiniz kimi, Bakı Kiyevə Rusiyanın Ukraynanın enerji sisteminə hücumlarının nəticələrini aradan qaldırmağa kömək edir. Eyni zamanda, bu yaxınlarda Rusiya prezidenti Vladimir Putin Azərbaycana səfər edib. “Qeyd etmək istərdim ki, biz ölkələrimiz arasında qarşılıqlı əlaqələrin səviyyəsindən çox razıyıq”, - İlham Əliyev deyib.Azərbaycanın dövlət başçısı Ukraynanın Müstəqillik Günü münasibətilə ünvanladığı təbrik məktubunda “BMT Nizamnaməsinə, beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə uyğun olaraq” onun ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bir daha xatırladıb. İlham Əliyev həmçinin “dost Ukrayna xalqına” lazımi humanitar dəstək və yardımın göstərilməsi üçün bundan sonra da hər cür səy göstərmək niyyətində olduğunu bildirib. Əminəm ki, Azərbaycan-Ukrayna dostluğunun və etibarlı tərəfdaşlıq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi, əməkdaşlığımızın genişləndirilməsi istiqamətində birgə səylərimizi bundan sonra da uğurla davam etdirəcəyik”, - deyə dövlət başçısı qeyd edib.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan qonşusundan geri qalmayıb. “Sizi Ukraynanın milli bayramı - Müstəqillik Günü münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Ermənistan və Ukrayna arasında münasibətlərin əsasını xalqlarımızın çoxəsrlik dostluğu və qarşılıqlı hörməti təşkil edir ki, bu da müxtəlif səviyyələrdə fəal qarşılıqlı fəaliyyətlə daha da asanlaşdırılıb. Ümidvaram ki, bizim birgə səylərimiz Ermənistan və Ukrayna arasında münasibətlərin daha da inkişafına və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəlməsinə töhfə verəcəkdir. Fürsətdən istifadə edərək, Zati-aliləri, Sizə möhkəm cansağlığı və uğurlar, dost Ukrayna xalqına sülh və ən xoş arzularımı bildirirəm”, - deyə Paşinyan Zelenskiyə bildirib.Gürcüstan hakimiyyəti ənənəvi olaraq parçalanıb. Belə ki, respublika prezidenti Salome Zurabişvili “əziz ukraynalıları” “ürəkdən” təbrik edib. “Ölkənizin işğaldan azad edilməsi, sülhün bərpası, ölkənizin tam suverenliyi və ərazi bütövlüyünün bərpası kimi ümumi məqsədimiz olan məqsədinizə doğru irəliləyiş arzulayıram. Bu mənim ölkəniz üçün arzumdur, bu mənim ölkəmə arzumdur və hər iki ölkənin Avropa gələcəyinə arzum budur”. Bununla paralel olaraq Gürcüstanda Kiyevə dəstək üçün bir sıra aksiyalar keçirilib. Lakin hakim “Gürcü arzusu” partiyası Ukrayna bayramına məhəl qoymamaq qərarına gəlib. Bir neçə gün əvvəl Gürcüstanın baş naziri İrakli Kobaxidze demişdi ki, Kiyev Tbilisinin köməyi ilə Rusiyaya qarşı ikinci cəbhə açmağa ümid edir. Onun hökuməti bununla razılaşmır, ona görə də Ukrayna hakimiyyəti münasibətləri yaxşılaşdırmaq istəyirsə, respublikaya münasibətini dəyişməlidir. “Gürcüstan Rusiya ilə münaqişəyə girməmək üçün mümkün qədər Ukraynadan uzaq durmağa çalışır. Öz növbəsində Ermənistan və Azərbaycan özlərini son dərəcə praqmatik aparırlar. Onlar Ukrayna ilə münasibətlərindən çoxvektorlu siyasətlərini gücləndirmək üçün istifadə edirlər. Üstəlik, Bakı məsələsində Rusiya buna anlayışla yanaşır, İrəvan məsələsində isə KTMT-nin (Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı) üzvü olduqları üçün qısqanclıqla yanaşır. Ola bilsin ki, Gürcüstan da eyni şəkildə manevr etmək istərdi, lakin bunun üçün onun imkanları azdır, çünki o, artıq Qərb strukturlarına inteqrasiya yolu ilə kifayət qədər uzaqlaşıb. İndi isə əksinə, geri çəkilmək istəyir”, politoloq Aleksey Makarkin deyir.Öz növbəsində, MDB Ölkələri İnstitutunun direktor müavini Vladimir Jarixin təbrikdən faciə yaratmamağa çağırır. “Bildiyiniz kimi, Rusiya Ukraynaya müharibə elan etməyib, xüsusi hərbi əməliyyat keçirir. Eyni zamanda, Kiyev müxtəlif ölkələrlə, o cümlədən KTMT-yə daxil olan ölkələrlə diplomatik əlaqələr saxlayır. Sonda o, milli bayram münasibətilə təkcə Qafqaz respublikalarından deyil, həm də Belarusun rəhbəri, Moskvanın ən yaxın müttəfiqi Aleksandr Lukaşenkodan təbriklər alıb. Onlar bunu diplomatik ənənə çərçivəsində edirlər”, – Jarikhin qeyd edib. Onun sözlərinə görə, bu, vəziyyətin ikililiyini göstərir: hərbi əməliyyatlar davam edir, amma müharibə yoxdur. Əgər forma və məzmun eyni olsaydı, Rusiyanın tərəfdaşları hansı tərəfdə olduqlarını seçməli idilər. “İndi onlar Rusiya ilə dost olmaq və Ukrayna ilə münasibətləri davam etdirmək imkanına malikdirlər”, - ekspert vurğulayıb.
Ermənistan Rusiyanı sülhü pozmaqda ittiham edir
Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun Ermənistanın Cənubi Qafqazda nəqliyyat kommunikasiyalarının açılmasına təxribat törətməsi ilə bağlı bəyanatı erməni tərəfinin kəskin etirazına səbəb olub. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Ani Badalyanın sözlərinə görə, Sergey Lavrov “Rusiya Federasiyasının Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin nizamlanması prosesində konstruktiv iştirakına şübhə ilə yanaşır”. Bu bəyanat Ermənistanın 2020-ci il noyabrın 9-da Moskva, İrəvan və Bakı arasında Rusiya FTX-nin nəzarəti altında Ermənistanın Zəngəzur (Sünik) bölgəsindən keçən kommunikasiyaların blokunun açılmasını nəzərdə tutan üçtərəfli sazişlərin icrası barədə əsaslı şəkildə danışmaq istəmədiyini nümayiş etdirdi. Alternativ olaraq İrəvan Qərbin dəstəyi ilə özünün “Dünyanın kəsişməsi” nizamlama planını təklif edir.Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Bakıya səfəri zamanı bu ölkənin xarici işlər naziri Sergey Lavrov regionda nəqliyyat kommunikasiyalarının açılmasına dair razılaşmaların uğursuzluğuna görə Ermənistanın məsuliyyət daşıdığını deyib. Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi bu açıqlamaya cavab verərək, rusiyalı nazirin qiymətləndirmələrini “açıq-aşkar qərəzli” və “daha çox hörmətsizlik” adlandırıb. “Qeyd etməyə bilmərik ki, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi rəhbərinin bəyanatı nəinki açıq-aşkar təəssüf doğurur, həm də Rusiya Federasiyasının Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin nizamlanması prosesində konstruktiv iştirakını şübhə altına alır”, - deyə Ani Badalyan xəbərdarlıq edib. Onun sözlərinə görə, Ermənistan, Azərbaycan və Rusiya liderlərinin 9 noyabr 2020-ci il tarixli ikinci Qarabağ müharibəsindən sonra imzaladığı bəyanatda “bir dənə də olsun əsas məqam yoxdur ki, dönməz şəkildə pozulmasın”. İrəvan Moskvanı razılaşmaları yerinə yetirməməkdə ittiham edir.Sergey Lavrovun Ermənistanın İrəvanda qəzəb doğuran təxribatı ilə bağlı şərhi Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin saytında dərc olunub. “Biz sülh müqaviləsinin tezliklə bağlanmasının və kommunikasiyaların açılmasının tərəfdarıyıq. Təəssüflər olsun ki, Ermənistanın Sünik (Zəngəzur) bölgəsindən keçən kommunikasiyalara gəlincə, baş nazir Nikol Paşinyanın imzaladığı müqaviləni sabotaj edən məhz Ermənistan rəhbərliyidir. Belə bir mövqenin mənasının nə olduğunu anlamaq çətindir”, - Sergey Lavrov bildirib. Onun sözlərinə görə, “əsas odur ki, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderləri arasında 2020-2022-ci illərdə əldə edilmiş üçtərəfli sazişlər silsiləsinin ruhuna və hərfinə əməl edək. Onlar vəziyyətin bütün aspektlərini, eləcə də onun nəhayət və tam həlli üçün həll edilməli olan məsələləri əhatə edir".Moskva və İrəvan arasında nəqliyyat kommunikasiyalarının bağlanması ilə bağlı həll edilməmiş problemə görə bir-birini məsuliyyətə cəlb etmək cəhdi ilə baş verən yeni atışma üçtərəfli bəyanatın mətninin şərhində və tərəflərin öhdəliklərində əsaslı fərqləri ortaya qoydu. Ərazisinin əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirməyə çalışan Azərbaycan Ermənistandan keçməklə Zəngəzur nəqliyyat dəhlizinin çəkilməsində israrlıdır. Öz növbəsində İrəvan bu nəqliyyat dəhlizi ideyası ilə razılaşmır və Ermənistanın suverenliyi altında olan ərazisindən Azərbaycan üçün yol açmağa hazır olduqlarını bəyan edir.Mübahisənin kökündə duran 2020-ci il üçtərəfli bəyanatının 9-cu bəndində deyilir: “Regiondakı bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri blokdan çıxarılacaq. Ermənistan vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətini təşkil etmək məqsədilə Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyinə təminat verir. Nəqliyyat rabitəsinə nəzarəti Rusiya FTX-nin Sərhəd Xidməti həyata keçirir. Tərəflərin razılığı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasını Azərbaycanın qərb rayonları ilə birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının tikintisi təmin ediləcək”.
2020-ci il üçtərəfli bəyanatının imzalanmasından sonra Ermənistan tərəfi bu sənəddə “Zəngəzur dəhlizi” sözlərinin olmadığını israr etməyə başlayıb. Bu hal İrəvanda Rusiya tərəfinin nəzarəti altında olan Zəngəzur (Sünik) vasitəsilə Azərbaycanın əsas hissəsi arasında nəqliyyat marşrutunun çəkilməsi haqqında razılaşmadan imtina etmək üçün kifayət qədər əsas hesab olunurdu.
Zəngəzur dəhlizi haqqında
Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın qərb rayonları ilə onun eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqələrini təmin etmək üçün Ermənistanın eyniadlı rayonu ərazisindən təxminən 40 km uzunluğunda marşrut layihəsidir. Sovet dövründə belə dəhliz mövcud idi: magistral və Zaqafqaziya dəmir yolunun bir hissəsi Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirdi. SSRİ dağılandan və Qarabağda müharibə başlayandan sonra bu ərazidə rabitə dayanıb. 2020-ci ilin noyabrında ikinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra Bakı Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasına hazırlaşmağa başlayıb.Öz növbəsində İrəvan Zəngəzur dəhlizinin Ermənistanı İranla sərhəddən kəsəcəyindən ehtiyat edir. Bakı bu sahədə gömrük nəzarətinin olmamasını tələb edir, lakin Yerevan bunu qəbuledilməz hesab edir və bunu öz suverenliyinin pozulması kimi qiymətləndirir. 2021-ci ildə Ermənistan, Rusiya və Azərbaycan baş nazirlərinin müavinləri Mher Qriqoryan, Aleksey Overçuk və Şahin Mustafayevin həmsədrliyi ilə regionda kommunikasiyaların qarşısının alınması üçün üçtərəfli işçi qrup yaradılıb. 2024-cü ildə sülh müqaviləsinin hazırlanmasının son mərhələsində Bakı və İrəvan Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı bəndin sülh müqaviləsi danışıqlarından çıxarılmasına razılaşıblar.Ötən ilin noyabrında Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Şurası regional və beynəlxalq əhəmiyyətli yolların və digər kommunikasiyaların təhlükəsizliyinə nəzarət etmək üçün öz bölməsini yaratmaq qərarına gəlib və bu, Moskvanın mənfi reaksiyasına səbəb olub. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova bununla bağlı xatırladıb: “Üçtərəfli sazişlərə uyğun olaraq, Azərbaycan və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat rabitəsinə nəzarəti Rusiya FTX-nin sərhəd xidməti həyata keçirməlidir”.Ermənistanın üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndində qeyd olunan Rusiyanın nəzarəti altında nəqliyyat kommunikasiyalarının açılmasının ilkin modelinin həyata keçirilməsindən uzaqlaşmaq istəyi Bakıda da vurğulanıb. “İndi isə, belə demək mümkünsə, bu vəziyyətdən xilas olmaq istəyirlər. Amma bu mümkün deyil. Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə yol əlaqəsi yaratmaq imkanını əngəlləyirlər. Bu davranış, əlbəttə ki, çox məyusedicidir”, - deyə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu ilin aprelində bəyan etmişdi.Bu arada Ani Badalyan kommunikasiya problemlərini həll etməyə hazır olduğunu təsdiqləyib, ancaq başqa plan əsasında. Onun fikrincə, bu plan İrəvanın təklif etdiyi “Dünyanın kəsişməsi” layihəsi olmalıdır. “Biz təsdiq edirik ki, bu layihə çərçivəsində regional kommunikasiyaların açılması sözün əsl mənasında hər an baş verə bilər”, - deyən xanım Badalyan əlavə edib ki, “Dünyanın kəsişməsi” artıq beynəlxalq arenada geniş tanınıb və həmçinin bir neçə dəfə Rusiya Federasiyasının rəsmilərinə təqdim olunub”.Nikol Paşinyan “Dünyanın kəsişməsi” layihəsinin əsas vəzifəsini belə müəyyən edib: “Ermənistan, Türkiyə, Azərbaycan və İran İslam Respublikası arasında avtomobil yollarının, dəmir yollarının, boru kəmərlərinin, kabellərin, elektrik enerjisinin təmiri, tikintisi və istismarı yolu ilə kommunikasiyaların açılması”. Bu arada, “Dünyanın kəsişməsi” strategiyasının 2-ci prinsipi 2020-ci il üçtərəfli bəyanatının 9-cu bəndi ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir. Nikol Paşinyanın planında vurğulanır ki, “hər bir ölkə öz dövlət qurumları vasitəsilə öz ərazisində sərhəd və gömrük nəzarətini həyata keçirir, həmçinin infrastrukturun təhlükəsizliyini, o cümlədən malların, nəqliyyat vasitələrinin və insanların təhlükəsizliyini təmin edir. Yaxın vaxtlarda Ermənistanın hüquq-mühafizə sistemində xüsusi bölmə yaradılacaq ki, onun funksiyası Ermənistan ərazisindən keçən beynəlxalq kommunikasiyaların, onların ərazisindən keçən malların, nəqliyyat vasitələrinin, təbii ki, insanların təhlükəsizliyini təmin etmək olacaq”.Ermənistanın baş naziri Tbilisiyə səfərindən qısa müddət sonra, keçən ilin noyabrında prezident Emmanuel Makronla danışıqlar aparmaq və 6-cı Paris Sülh Forumunda iştirak etmək üçün Fransaya səfərə gedib. Məhz orada Avro-Atlantik birliyin yüksək vəzifəli siyasətçilərinin iştirakı ilə “Dünyanın kəsişməsi”nin daha ətraflı təqdimatı keçirilib. Görünür, Parisdəki görüş Ermənistan XİN-in rəsmi nümayəndəsinə İrəvanın planına “geniş dəstək” elan etməyə imkan verib. Moskva və Bakı isə Ermənistan planını nizamlanma üçün əsas hesab etmir. İrəvan Rusiyadan uzaqlaşaraq Avropa Birliyinə doğru gedir, amma hələlik yalnız sözdə.
Prezident Putinin Bakıya səfərindən sonra İrəvanla Moskva arasında yeni gərginliyə baxmayaraq, Rusiya tərəfi yenidən Ermənistanı inteqrasiya əlaqələrini pozmamağa çağırıb.
V.VƏLİYEV