Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir?- ELMİN SONU - (XXII YAZI)

Elçin Bayramlı

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1248808.html

Dünyan ən mürəkkəb biomexanizminin möcüzələri

Bu silsilədən ötən yazımız insan orqanizmindəki möcüzələrdən danışmışdıq. Daha doğrusu bu möcüzələrin çox kiçik bir hissəsindən. Bu yazımızda da bəzi digər möcüzələrə toxunacağıq.

İnsan orqanizmində ən möcüzəli orqanlardan biri də gözlərdir. Gözlərimiz o qədər mükəmməl qurulub ki, bizə ən müasir kameralardan belə minlərlə dəfə daha dəqiq, daha aydın və daha təflisatlı görüntü verir. Bəs biz necə görürük? Gəlin bu prosesi qısaca nəzərdən keçirək.

Xarici aləmdən gələn işıq hissəcikləri gözün ön hissəsindəki şəffaf buynuz qişadan, sonra göz qişası adlanan dairəvi toxumadan, daha sonra fokuslama lensindən keçərək gözün arxasındakı retinaya düşür. Torlu qişa üzvi hüceyrələrdən ibarət olsa da, üzərinə düşən təsviri dünyanın ən sürətli kompüter prosessorundan qat-qat tez emal edir və onu “informasiyaya”, yəni elektrik siqnallarına çevirir. Retinal hüceyrələr arasındakı təşkilatlanma hətta ən mürəkkəb elektron sxemlərdən də daha təkmildir.

Gözün lensi işığı retinaya yönəltdiyi üçün daim qalınlığını tənzimləyir. Bu "avtofokus" sistemi sayəsində 100 m uzaqlıqdakı ağaca baxa və əlinizə 20 sm uzaqdan baxdıqdan dərhal sonra aydın görüntü əldə edə bilərsiniz. Kameralarda isə belə deyil ya yaxındakı, ya da uzaqdakı kadr fokuslanmalıdır- ikisindən biri aydın görünəcək, digəri bulanıq.

Əgər linzanın belə bir xüsusiyyəti olmasaydı (və bunun üçün ətrafına onlarla kiçik əzələlər yerləşdirilməsəydi), biz ancaq müəyyən məsafədə olan cisimləri aydın görə bilərdik. Daha yaxın və uzaq olan obyektlər həmişə çox bulanıq görünərdi. Bir sözlə, göz milyonlarla ildir ki, son 10 ildə inkişaf etdirilən "avtofokus" imkanlarına malik müasir kameraların gördüyü işi görür. Üstəlik, heç bir kamera göz qədər mükəmməl fokuslana bilməz.

Gözün hissələrindən biri olan iris toxuması fərqli bir tənzimləmə həyata keçirmişdir. İris gözünüzə rəng verən toxumadır, lakin onun əsas funksiyası gözə daxil olan işığın miqdarını təyin etməkdir. Bir az tutqun bir mühitə daxil olduqda iris dərhal genişlənir və gözün ortasındakı “bəbək” böyüyür və daha çox işığın retinaya daxil olmasına şərait yaradır. Günəşə çıxdığımız zaman bunun əksi baş verir və parıltını minimuma endirmək üçün iris çox tez daralır. Əgər irisin belə bir funksiyası olmasaydı, biz ancaq müəyyən işıqda yaxşı görə bilərdik. Bir az tutqun bir mühit qaranlığa çevrilər, bir az daha parlaq bir mühit gözlərimizi tamamilə qamaşdırardı.

Əksər insanların "yalnız ağlayarkən axan duzlu su" kimi düşündüyü göz yaşları, situasiyadan asılı olaraq dəyişən quruluşa malik çox xüsusi bir mayedir.

Göz yaşlarının birinci funksiyası gözü mikroblardan qorumaqdır. Tərkibindəki "lizosom" fermenti bir çox bakteriya növlərini parçalamaq və mikrobları öldürmək qabiliyyətinə malikdir. Lizosomlar sayəsində göz infeksiyalardan qorunur. Bu maddə binaları mikroblardan təmizləmək üçün istifadə edilən güclü dezinfeksiyaedici vasitə olan karbol turşusundan da təsirlidir. Bu fermentin bu qədər güclü olmasına baxmayaraq gözə heç bir zərər verməməsi böyük bir möcüzədir.

Belə güclü bir dezinfeksiyaedici maddə olan göz yaşları gözün kimyəvi quruluşuna ən uyğun şəkildə yaradılmışdır. Bu yağlama-nəmləndirici sistem sayəsində gözlərimiz qurumur. Bu sistem olmasaydı və ya düzgün işləməsəydi, gözümüzlə göz qapağımız arasında davamlı sürtünmə olar, gözümüz quruyar, göz qapaqlarımız bir-birinə yapışar və çox ağrılı bir prosesdən sonra kor olardıq.

Baş və beyin quruluşu ayrı bir möcüzələr meydanıdır. Kəllə sümüyü həyati orqan olan insan beynini ən münasib şəkildə qoruyur. Əslində, ana bətnində bir-birindən asılı olmayan kəllə hissələri getdikcə böyüyərək bir-birinə bağlanır, sanki “pazl”ın parçaları düzgün şəkildə bir yerə yığılır. Doğuşdan bir müddət sonra insan beynini qorumaq üçün kəllə sümüyü ən mükəmməl quruluşa sahib olur.

Bundan əlavə, qabırğa qəfəsi ürəyi və ağciyərləri qoruduğu kimi, kəllə sümüyü də onurğa beynini təhlükəsiz saxlayır. Çünki orqanizmin ən vacib orqanlarından biri olan onurğa beyninə ən kiçik zərbə və ya zədələnmə insan orqanizminin iflic olmasına səbəb ola bilər. Bu səbəblə onurğa sümükləri həm çox sərt, həm də çox davamlı olacaq şəkildə yaradılmışdır.

İnsan bədəni tədqiq edildikdə böyük bir biomühəndislik möcüzəsi ilə qarşılaşır. Təkbaşına bir sənət əsəri olan skeletimiz həyatımızda etdiyimiz hər hərəkəti qüsursuz və dəqiq yerinə yetirməyimiz üçün xüsusi yaradılmışdır.

Quranda insanın yaradılışındakı bu kamilliyə diqqət çəkilir: “...Sümüklərə bax, onları necə bir yerə yığırıq, sonra da onlara ət geyindiririk...” (“Bəqərə” surəsi, 259).

Mükəmməl düzülüşdə olan sümüklər xarici təsirləri udmaq üçün kifayət qədər elastik olan çox xüsusi bir materialdan ibarətdir. İnsan bədənindəki bütün həyati orqanlar xüsusi sistemlərlə qorunur.

Onurğa beynini qoruyan sümüklərin xüsusiyyətləri daha maraqlı bir mənzərəni ortaya qoyur. Onurğa bir-birinin üstünə yığılmış fəqərələrdən ibarətdir. İnsan atdığı hər addımda onurğa sütununu təşkil edən bu fəqərələr hərəkət edir. Hərəkət zamanı fəqərələrdə aşınma və zəifləmə riski də var. Bu səbəbdən insan orqanizminin qarşılaşa biləcəyi mümkün təhlükələrə qarşı fövqəladə tədbirlər görülüb.

Fəqərələrin aşınmasının qarşısını almaq üçün hər bir fəqərə arasında amortizator funksiyasını yerinə yetirən davamlı disklər var. Bu disklər insanın atdığı hər addımda yerdən bədənə gələn reaksiya qüvvəsini azaldır və sümüklərin amortizasiyasına şərait yaradır. Aydın görünür ki, onurğa sümüklərinin “S” formalı düzülməsi xüsusi bir planlamanın məhsuludur. Çünki, əgər onlar düz xəttlə düzülmüş olsaydı və aralarındakı disklər amortizator xüsusiyyətinə malik olmasaydı, 30 sm. hündürlükdən tullanan insanda onurğa sütununa təzyiq nəticəsində onurğa beyni parçalanaraq kəllə sümüyündən çıxardı. Yaxud onurğanın quruluşu kəllə kimi tək, möhkəm sümükdən ibarət olsaydı, insanlar ən sadə hərəkəti belə edə bilməzdilər. Belə bir vəziyyətdə sümüklərin elastikliyi olmadığı üçün insan daim dik durmalı, ən kiçik bir əyilmə belə sümükləri qırar və onurğa beyni son dərəcə ciddi zədələnərdi.

Həyatımız üçün ən vacib məqamlardan biri də nəfəs almağımızdır. Bu prosesin ilk xarici sistemi burundur. Burnun əhəmiyyətli bir funksiyası tənəffüs etdiyimiz havadakı toz hissəciklərini, bakteriya və mikrobları dayandırmaq, beləliklə də ağciyərlərdə meydana gələ biləcək xəstəliklərin qarşısını almaqdır. Bu mükəmməl təhlükəsizlik mexanizmi belə işləyir: Havadan gələn zərərli hissəciklər tənəffüs yollarının səthindəki nəmləndirici selikli təbəqə tərəfindən tutulur. Bundan sonra kiçik tüklər işə düşür. Tərkibində zərərli maddələr olan selik kirpiklər tərəfindən 1 sm/dəq. sürətlə farenksə doğru itələnir, sonra öskürəklə çıxarılır və ya udulur və mədədəki turşular tərəfindən məhv edilir. Burada təsvir olunan proseslər əslində olduqca mürəkkəbdir. O qədər mürəkkəb ki, milyonlarla tükün vahid orqanizm kimi necə hərəkət etdiyi və onların işləmə mexanizminin təfərrüatları hələ tam aydınlaşdırılmayıb. Selik təbəqəsi, selik istehsal edən hüceyrələr və tükcüklər birlikdə mükəmməl kimyəvi təmizləyici qurğu yaradır. Bu təmizləyici qurğu o qədər qüsursuz işləyir ki, orqanizmimiz üçün nəyin lazım olduğunu, nəyin təhlükəli olduğunu dərhal aşkar edir və vacib olan tədbirləri görür.

Beləliklə aydın olur ki, burundakı kondisioner, təhlükəsizlik və təmizləmə mexanizmləri mükəmməl mühəndislik nümunələridir.

Nitq funksiyamız isə ayrıca bir möcüzədir. Nəsə demək istədiyiniz an beyninizdən gələn bir sıra əmrlər səs tellərinə, dilinizə, oradan da çənə əzələlərinizə gedir. Beynin nitq mərkəzlərini ehtiva edən sahəsi nitq prosesinizdə iştirak edəcək bütün əzələlərə lazımi əmrləri göndərir.

Birincisi, ağciyərlərimiz isti hava ilə təmin edilir. İsti hava nitqin xammalıdır. Hava burnumuzdan daxil olur, burun boşluğumuzdan, boğazımızdan, nəfəs borumuzdan sonra bronxial borularımıza, sonra da ağciyərlərimizə keçir. Hava ağciyərlərimizdən qayıdıb boğazımızdan keçərkən səs telləri adlanan iki toxuma qatının arasından keçir. Bu simlər bir növ pərdəni xatırladır və bağlandıqları kiçik qığırdaqların təsirinə uyğun olaraq hərəkət edir. Danışıq zamanı bu tellər bir araya gətirilir və səsi yaradır.

Ağzımızın və burnumuzun quruluşu səsimizə özünəməxsus xüsusiyyətlərini verir. Sözləri bir-birinin ardınca danışdıqca dilimiz damağımızdan müəyyən qədər yaxınlaşıb uzaqlaşır, dodaqlarımız büzülür və yayılır. Bu proseslər zamanı bir çox əzələlərimiz böyük sürətlə və bir- biri ilə mükəmməl koordinasiyada hərəkət edir.

İnsan anlayışlarla düşünür. Fikirlər ardıcıllığın köməyi ilə anlayışlara uyğun gələn sözlərin birləşməsindən yaranan cümlələr vasitəsilə çatdırılır. Ancaq burada gözdən qaçırılmaması lazım olan böyük möcüzə odur ki, biz düşüncəmizə uyğun gələn bu məfhumların yazıldığı əsas proqramla doğulmuşuq, yəni bu anlayışlarla yaradılmışıq.

Nüfuzlu amerikalı professor və linqvist, "müasir dilçiliyin atası" adlandırılan Noam Çomsky düşünmək və danışmaq üçün lazım olan anlayışlarla doğulduğumuzu vurğulayır:

“Uşaqlar dilin mənimsənilməsinin ən sürətli olduğu dövrlərdə bir sözü çox az, hətta bir dəfə eşitməklə öyrənirlər. Bu qənaətə gəlməyə imkan verən odur ki, onlar gündə bəlkə onlarla, hətta daha çox söz öyrənirlər. Bu fakt onu göstərir ki, anlayışlar bütün mürəkkəbliyi və quruluşu ilə artıq istifadəyə hazırdır. Bu onu göstərir ki, artıq doğuşda sözlərin çox zəngin və uyğun quruluşu var" (N. Chomsky, New Horizons in Study of Language and Mind, Cambridge University Press, 2000, s.61).

Sözləri təşkil edən səsləri digər səslərdən ayırmaq qabiliyyətimiz də olduqca heyrətləndiricidir. Dildə əmələ gələn əsas səslərə dilçilikdə fonemlər deyilir. Təcrübələr göstərdi ki, biz süni sürətləndirilmiş nitqdə saniyədə 40-50 fonem qəbul edə bilirik. Halbuki nitq yerinə çıtırtılı səs kimi bir səs saniyədə 20 dəfə və ya daha çox təkrarlanırsa, biz artıq o səsi ayrı-ayrılıqda eşidə bilmirik, onu ancaq vızıltı səsi kimi qəbul edirik. Bu, bizə bir daha göstərir ki, insanlar səsli ünsiyyətdə istifadə olunan nitq hissələrini adi səs-küydən ayırmağa imkan verən xüsusi qabiliyyətlə yaradılmışdır.

Dilin xüsusiyyətlərinin digər maraqlı cəhəti də müəyyən sayda sözlə əmələ gələ bilən cümlə imkanlarının çoxluğu və insanın bütün bu imkanları dərk etmək qabiliyyətidir. Hər bir dildə məhdud sayda söz var. Ancaq cümlənin uzunluğunun həddi-hüdudu olmadığı kimi, söz və söz birləşmələri də saysız-hesabsız formalarda birləşə bilər. Məsələn, 20 sözdən ibarət bir cümlənin qurulmasının müxtəlif yollarına nəzər salsaq, 100 kvintilyon (10 üstü 20) imkan yaranır. Bu cümlələri bir-birinin ardınca söyləmək kainatın ömrünün təxminən 100 qatını tələb edər. Lakin cümlə ilə ilk dəfə qarşılaşsaq belə, onu düzgün başa düşməkdə çətinlik çəkmirik…

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb