ABŞ NATO-nu tərk edirmi? - RAKURS

Trampın müttəfiqi ölkəni Alyansdan çıxaracaq və milyardlarla dolları öz müdafiəsinə yönəldəcək qanun layihəsi təqdim edib. ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının respublikaçı üzvü Tomas Massi gözlənilmədən ABŞ-ın Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatından çıxması üçün qanun layihəsi təqdim edib. O, kinli şəkildə bəyan etdi ki, NATO Soyuq Müharibənin yadigarıdır. Əlbəttə, ABŞ-ın NATO-dan çıxmaqla bağlı rəsmi qərarı yoxdur və bu, indiki halda tamamilə spekulyativ bir ssenaridir. Amma ABŞ NATO-dan çıxmaq istəyərsə, hansı şərtlər və səbəblər bu prosesi mümkün edə bilər?

1949-cu ildə yaradılan NATO dünya təhlükəsizliyinin ən böyük kollektiv müdafiə alyansıdır və ABŞ onun həm qurucusu, həm də əsas maliyyə dayağıdır. Buna baxmayaraq, son onilliklərdə ABŞ daxilində müəyyən siyasi qüvvələr və ekspert çevrələrində “ABŞ-ın NATO-dan ayrılması mümkündürmü?” sualı zaman-zaman gündəmə gəlib. Bu məsələ xüsusilə geosiyasi yükün bölüşdürülməsi, Avropanın müdafiə məsuliyyəti və ABŞ daxili siyasətində populist yanaşmalar fonunda daha çox müzakirə olunur.

ABŞ-ın NATO-dan çıxmasını mümkün edən hüquqi və siyasi şərtlər təxminən aşağıdakı kimi ola bilər. Birincisi, ABŞ Konstitusiyasının və indiki NATO ölkələri ilə imzalanmış müqavilələrin ləğvi. NATO müqaviləsinin (Vaşinqton müqaviləsi) 13-cü maddəsində yazılır ki, hər bir üzv dövlət alyansdan ayrılmaq niyyətini rəsmi şəkildə bildirərək bir il sonra təşkilatdan çıxa bilər. Lakin ABŞ-da konstitusiya baxımından sual yaranır, NATO-dan çıxmaq qərarını prezident təkbaşına verə bilər, yoxsa Konqres təsdiqləməlidir? Hazırda hüquqi presedent yoxdur. Lakin ABŞ-da bir çox senatorlar və hüquqşünaslar hesab edir ki, belə strateji müqavilənin ləğvi Konqresin razılığı olmadan mümkün deyil. Buna görə də ABŞ-ın NATO-dan faktiki olaraq çıxması üçün prezidentin qərarı, Konqresdə geniş müzakirə, mümkün yeni qanun və ya qətnamənin qəbulu kimi addımlar atmaq gərəkdir.

İkincisi, ABŞ-ın NATO-dan çıxmaq istəməsinə səbəb ola biləcək amillər gərəkdir. Bura müdafiə xərclərinin ədalətsiz bölünməsini əsas olaraq göstərə bilərik. ABŞ NATO-nun ümumi müdafiə xərclərinin təxminən 70%-nə qədərini ödəyir (fərqli illərdə dəyişir). ABŞ-da bəzi siyasi dairələr hesab edir ki, Avropa ölkələri müdafiə məsuliyyətini yetərincə paylaşmır. ABŞ Avropanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün həddindən artıq resurs sərf edir. Avropa iqtisadi güc olaraq güclənir, amma hərbi yükün böyük hissəsini yenə Vaşinqton daşıyır. Bu arqument bir sıra siyasətçilərin dilində "ABŞ Avropanı pulsuz qoruyur" kimi səslənir.

Başqa bir səbəb, ABŞ-ın qlobal prioritetlərinin Asiya-Sakit okean bölgəsinə keçməsi göstərilir. Son illərdə ABŞ-ın əsas rəqibi Çin hesab edilir. Vaşinqton strateji resurslarının böyük hissəsini Cənubi Çin dənizi, Tayvan boğazı, Yaponiya, Cənubi Koreya və Avstraliya ilə hərbi əməkdaşlıq kimi sahələrə yönəldir. Bəzi strateqlərin fikrincə, ABŞ Avropadakı yükünü azaltmaqla Asiyada fokusunu gücləndirə bilər.

Daxili siyasi populizm və Amerikanın iç siyasətində təcridçilik meyilləri də səbəblər sırasındadır. ABŞ tarixində bir neçə dövrdə “izolyasionizm” adı verilən yanaşma güclənib. Bu ideologiya deyir ki, ABŞ xarici münaqişələrə qarışmamalıdır. Ölkənin resursları daxili iqtisadi və sosial problemlərə yönəldilməlidir. Belə yanaşma güclənsə, NATO kimi beynəlxalq öhdəliklər sorğulanmağa başlaya bilər.

Avropa ilə geosiyasi və iqtisadi ziddiyyətlər NATO-dan ABŞ-ın getməsini tezləşdirə bilər. NATO hərbi alyans olsa da, ABŞ–Avropa İttifaqı münasibətləri bəzən gərginləşir. Məsələn, enerji siyasəti, Çinlə ticarət münasibətləri, Rusiya ilə bağlı yanaşma fərqlilikləri, texnoloji tənzimləmələr kimi məsələlərdə Vaşinqtonla Brüssel arasında uyğunsuzluqlar yaranır. Bu ixtilaflar dərinləşsə, ABŞ-da “Avropa artıq bizim strateji maraqlarımıza uyğun davranmır” düşüncəsi güclənə bilər.

NATO içində qərarların ləngliyi və konsensus mexanizmi də mərkəzdənqaşma səbəbləridir. NATO-nun bütün qərarları konsensusla qəbul edilir. Bu isə bəzən “Veto edən kiçik ölkələr səbəbindən kritik qərarların ləngiməsi”, “ABŞ-ın maraqlarına uyğun əməliyyatların gecikməsi” kimi şikayətlərə səbəb olur. ABŞ-ın güclü siyasi dairələrində bu konsensus mexanizmi bəzən “ABŞ-ı əngəlləyən struktur” kimi təsvir edilə bilir.

Bəs, ABŞ-ın NATO-dan çıxmasının mümkün nəticələri nə ola bilər? Əgər belə bir proses baş versə, aşağıdakı nəticələr qaçınılmaz ola bilər. Birincisi, NATO-nun zəifləməsi və ya dağılması prosesi başlayar. ABŞ olmadan NATO texniki və maliyyə resurslarının böyük hissəsini itirər, yüksək səviyyəli hərbi texnologiyalara çıxış daralar, əməliyyat qabiliyyəti azalardı. Bu, alyansın ya tamamilə dağılmasına, ya da daha kiçik və simvolik struktura çevrilməsinə səbəb ola bilər.

İkincisi, Avropanın öz müdafiə sistemini qurmaq məcburiyyəti yaranar. ABŞ-ın çıxması ilə Avropa müxtəlif ölkələr arasında təhlükəsizlik boşluqları, Almaniya və Fransanın liderliyində yeni “Avropa Müdafiə Ordusu” ideyası, müdafiə xərclərinin kəskin artması kimi dəyişikliklərlə üzləşər.

Üçüncüsü, Rusiya və Çin üçün geosiyasi üstünlük yaranar. ABŞ-sız NATO Rusiya qarşısında daha zəif görünə bilər. Bu isə Şərqi Avropanın daha həssas vəziyyətə düşməsi, Çinlə Avropa arasında münasibətlərin asimmetrik şəkildə dəyişməsi kimi nəticələr doğura bilər.

Hazırkı geosiyasi reallıqda ABŞ-ın NATO-dan çıxması çox az ehtimallı sayılır. ABŞ NATO vasitəsilə Avropada təsirini qoruyur. Rusiya və Çinlə rəqabət dövründə müttəfiqləri itirmək Vaşinqtona sərf etmir. ABŞ siyasi elitasının böyük hissəsi NATO-nu strateji aktiv hesab edir. Buna baxmayaraq, məsələ gündəmdə zaman-zaman qalır və müəyyən siyasi qüvvələr bu ideyanı manipulyativ və ya populist məqsədlərlə qabarda bilirlər.

ABŞ-ın NATO-dan çıxması hazırda real ssenari deyil, lakin nəzəri olaraq mümkündür. Bu qərara gətirib çıxara biləcək amillər əsasən maliyyə yükünün bölüşdürülməsi, ABŞ daxili siyasətində izolyasionist meyillərin güclənməsi, Asiya istiqamətli prioritetlərin artması, Avropa ilə geosiyasi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi kimi faktorlarla bağlı ola bilər. Belə bir addım isə həm ABŞ, həm Avropa, həm də qlobal təhlükəsizlik sistemində ciddi sarsıntılara yol aça bilər.

“ABŞ NATO-dan çıxmalı və bu vəsaiti sosialist ölkələrini deyil, ölkəmizi müdafiə etmək üçün istifadə etməlidir”, - deyə konqresmen Massi sənədi şərh edib. Daha sonra o, həmkarlarını onun qanun layihəsinə baxmağa çağırıb. Bundan başqa, sənədin özündə qeyd olunur ki, NATO-nun əsas məqsədi Şərqi Avropada SSRİ-nin siyasi və hərbi gücünü balanslaşdırmaq olub, lakin Sovet İttifaqı 1991-ci ildə dağılıb. Qeydə alınmış qanun layihəsinin Şimali Atlantika Müqavilənin rəsmi denonsasiyasını, yəni 1949-cu il Vaşinqton Müqaviləsinin yaradılmasından imtinanı nəzərdə tutduğunu başa düşmək vacibdir.

Qeyd edək ki, Avropa son hadisələri nəzərə alaraq, NATO-nun yaradılması haqqında Vaşinqton Müqaviləsi üzvlərindən birinə üçüncü tərəfin hücumu zamanı kollektiv müdafiəni nəzərdə tutan 5-ci maddəsinin ABŞ-ın mövqeyinə görə artıq tətbiq oluna bilməyəcəyi ssenariyə hazırlaşır. Britaniyanın Reuters xəbər agentliyi mənbələrə istinadən xəbər verir ki, keçən həftə Vaşinqtonda NATO siyasətinə nəzarət edən Pentaqon rəsmiləri ilə bir neçə Avropa nümayəndə heyəti arasında görüş keçirilib. Danışıqlar zamanı Vaşinqton Alyansı tərk etmək planlarını açıqlamayıb, lakin o, Avropanın kəşfiyyat məlumatlarından tutmuş raketlərə qədər NATO-nun adi müdafiə imkanlarının böyük hissəsini öz üzərinə götürməsini istəyir. Amerikalıların təyin etdiyi son tarix 2027-ci ildir.

Bu yükün ABŞ-dan Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatının avropalı üzvlərinə atılması müharibədən sonrakı Alyansın qurucu üzvü olan Birləşmiş Ştatların ən mühüm hərbi tərəfdaşları ilə əməkdaşlıq tərzini əsaslı şəkildə dəyişəcək. Bundan başqa, KİV-in məlumatına görə, Pentaqon rəsmiləri görüşdə qeyd ediblər ki, Vaşinqton Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı müdaxiləsindən sonra Avropanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək üçün atdığı addımlardan hələ də razı deyil. Mənbələrin məlumatına görə, Amerika rəsmiləri həmkarlarına bildiriblər ki, Avropa 2027-ci ilə qədər tələbləri yerinə yetirə bilməsə, ABŞ NATO-nun bəzi müdafiə koordinasiya mexanizmlərində iştirakını dayandıra bilər.

Bir sıra Avropa rəsmiləri artıq bəyan ediblər ki, Vaşinqtonun irəliləyişi qiymətləndirməsindən asılı olmayaraq, 2027-ci il üçün son tarix qeyri-realdır, çünki qısa müddətdə ABŞ-ın müəyyən imkanlarını əvəz etmək üçün Avropaya pul və siyasi iradədən daha çox ehtiyac var.

V.VƏLİYEV