Türkmən brendli İran qazı - ANALİTİK

Yaxud, Aşqabaddan “Təki Transxəzər olmasın” siyasəti
Bu ilin 30 iyul tarixində Türkiyənin energetika və təbii ehtiyatlar naziri Alparslan Bayraktar Türkmənistana işgüzar səfər etmişdi. Bir sıra görüşlərdən sonra məlum olmuşdu ki, məqsəd Türkmən qazının Türkiyəyə tranziti ilə bağlı marşrutun seçilməsidir. Səfər ərəfəsində Bayraktar Türkiyə mətbuatına bildirib ki, türkmən qazının İran və Azərbaycan vasitəsilə Türkiyəyə tədarükü ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün Türkmənistana gedir. Bu ilin mart ayında isə türkmən xalqının ali rəhbəri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun Türkiyəyə səfəri zamanı tərəflər arasında gələcək müqavilə çərçivəsini müəyyən edən iki deklarativ sənəd imzalanmışdı. Bayraktarın Aşqabad səfərindən sonra cavablandırıla biləcək suallar başlayıb. Xarici mətbuatın da yazdığına inansaq, məlum olur ki, türkmən qazı İran-Türkiyə marşrutu ilə daşınacaq.Bayraktar ümid etdiyini bildirib ki, İran da lazımi konstruktiv mövqe nümayiş etdirəcək ki, gələn il türkmən qazı Türkiyəyə axmağa başlasın. Ayrı-ayrılıqda qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənistan-İran-Azərbaycan marşrutu üzrə Türkmənistan qazı faktiki olaraq son bir neçə ildə üçtərəfli razılaşmasına uyğun olaraq Türkiyə və Avropaya nəql olunurdu. Məsələ burasındadır ki, Bayraktarın haqqında danışdığı qaz avropalılar tərəfindən alınanda türkmən yox, Azərbaycan qazı olur və bu da hamını qane edir. “Şahdəniz” yatağında yeni hasilat güclərinin işə salınmasından sonra Azərbaycanın sadəcə olaraq türkmən qazına ehtiyacı qalmayıb.
Tranzit məsələsi Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Azərbaycan ölkə başçılarının iştirakı ilə Astanada VI Mərkəzi Asiya Məşvərət Toplantısında da müzakirə edilmişdi. Tədbirdə çıxış edən Qazaxıstan prezidenti Tokayev Mərkəzi Asiya ölkələrinin tranzit və nəqliyyat potensialının daha da inkişaf etdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayaraq Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi, Şimal-Cənub Dəhlizi, Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü kimi layihələrə önəm verildiyini bildirmişdi.
İran-Türkmənistan görüşündə nə baş verib?
Türkmənistan və İran enerji, gəmiçilik və gömrük əməkdaşlığını əhatə edən strateji sazişlər imzalayıb. Əsas məqam Türkmənistan qazının İrana tədarükü ilə bağlı razılaşma olub. Qaz İrana, oradan da Türkiyəyə, daha sonra isə SWAP əvəzetmə yolu ilə, yəni müstəqil qaz kimi, üçüncü ölkənin brendi altında deyil, “türkmən kimliyini” qoruyub saxlayaraq Avropaya göndəriləcək. İkinci xətt İrandan İraqa keçəcək. Tehrandakı bu mühüm danışıqları şəxsən Türkmənistanın milli lideri, Xalq Maslaxatının sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov aparıb.Qurbanqulu Berdiməhəmmədov, öz növbəsində, Türkmənistan-İran əməkdaşlığının dinamik xarakterini vurğulayıb: “Bu gün əlaqələrimiz öz dinamikası ilə seçilir”. O, qaz təchizatı, enerji, elektrik enerjisi, yol infrastrukturu və nəqliyyat kimi əsas məsələlərin müzakirəsindən danışıb, layihələrin uğurla həyata keçiriləcəyinə ümid etdiyini bildirib. Türkmənistan lideri əldə olunmuş razılaşmaların icrasına nəzarət edəcək, onların səmərəli icrasını təmin edəcək birgə komissiyanın yaradılmasını da açıqlayıb.Tehrandakı danışıqlardan əvvəl türkmən qazının taleyi həll olunan bir sıra görüşlər keçirilib. Belə ki, avqustun əvvəlində Türkiyənin energetika və təbii sərvətlər naziri Alparslan Bayraktar Türkmənistandan İrana, daha sonra SWAP-la əvəzetmə yolu ilə Azərbaycana, sonra isə TANAP qazı ilə gələcək qaz nəqlinin hazır “reseptləri” və marşrutları ilə Aşqabada səfər edib. Lakin 2024-cü ilin əvvəlindən Azərbaycan tərəfinin fikrincə, öz istehsalının artması ilə əlaqədar tədarük dayandırılıb.Mərkəzi Asiya üzrə ekspert Serdar Aytakovun verdiyi məlumata görə, Bayraktar bu sxemin işinin bərpasına kömək etmək qərarına gəlib, lakin Türkiyənin himayəsi altında və ən əsası bu sxem ilk dəfə olaraq Türkmənistan qazının Türkiyəyə tədarükünü nəzərdə tuturdu. Türkmən qazı TANAP vasitəsilə tədarük edilən Azərbaycan qazında “ərimədi” və bu, Türkmənistan tərəfinə Türkiyəyə, Bayraktarın dediyi kimi, Avropaya tam hüquqlu qaz təchizatçısı kimi çıxmaq imkanı verdi.Bir daha yada salaq ki, Türkiyə ilə Türkmənistan arasında türkmən qazının Türkiyəyə tədarükü ilə bağlı bir sıra sazişlər var; Ən son sənədlər Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun Türkiyəyə səfəri zamanı, 2024-cü ilin mart ayının əvvəlində keçirilən 3-cü Anadolu Diplomatik Forumu zamanı imzalanıb. Bu razılaşmalar gələcəkdə türkmən qazının Avropaya yolunu aça bilər. Bu, Türkmənistan və Türkiyə Respublikası arasında karbohidrogen ehtiyatları sahəsində əməkdaşlığa dair Niyyət Bəyannaməsi və ixtisaslaşdırılmış strukturlar arasında təbii qaz sahəsində tərəfdaşlığın inkişafına dair Əməkdaşlıq Memorandumudur.Bayraktar Aşqabad səfəri zamanı türkmən qazının tranziti ilə bağlı bəzi problemlərin həll olunduğunu açıqlayıb və artıq Azərbaycanla razılıq əldə olunduğunu vurğulayıb. Xarici mətbuatın verdiyiməlumata görə, Bayraktarın səfərindən bir az əvvəl Azərbaycan mövqeyini kəskin dəyişib. Azərbaycan hakimiyyəti TANAP layihəsində türkmən qazına yer olmadığını bildirib və Türkmənistanın Transxəzər boru kəməri və Azərbaycan ərazisindən keçən yeni boru kəmərinin tikintisinə sərmayə qoymamasından narazılığını bildirib. “Ancaq burada İran vasitəsilə eyni SWAP sxeminə uyğun olaraq İraqa qaz tədarükü üçün başqa bir Türkmənistan layihəsi həyata keçirilib. 10 milyard kubmetr alqı-satqı ilə bağlı İraq hökuməti ilə razılıq əldə olunub. İyulun əvvəlində isə İran və Türkmənistanın müvafiq idarələri arasında İran tərəfinin 10 milyard kubmetrədək qaz alması və daha sonra İraqa nəqli üçün müqavilə imzalanıb. Bundan başqa, qaz nəqli infrastrukturunun genişləndirilməsi üçün İran şirkətləri Türkmənistan ərazisində 125 km uzunluğunda yeni qaz kəməri və İrana əlavə həcmdə qaz tədarükü üçün zəruri olan üç qaz-kompressor stansiyası tikəcəklər. Vurğulamaq lazımdır ki, mövcud güclərlə yanaşı, Dövlətabad-Sərəxs-Həngəran marşrutları üzrə və Çaloyuk qazölçmə stansiyası vasitəsilə İrana tədarük olunan qazın həcminin 40 milyard kubmetrə çatdırılması nəzərdə tutulur.Aytakovun sözlərinə görə, Türkmənistan İrana daha 30 milyard kubmetr qaz verə bilər. Bu isə Transxəzər Boru Kəməri ilə nəqli nəzərdə tutulan qazın həcminə tam bərabərdir ki, bu da hipotetik olaraq bu qazın Türkiyə və Avropaya nəqli imkanlarını açır. Başqa bir şey, İranın Türkiyə sərhədində əvəz etmək üçün kifayət qədər qaz həcminin olub-olmaması və ya zamanla bu həcmdə qazın vurulması üçün boru kəmərinin çəkilməsinin planlaşdırılıb-planlaşdırılmamasıdır ki, bunu etmək eyni Transxəzər boru kəmərini tikməkdən qeyri-mütənasib dərəcədə asandır. Türkiyənin özünün boru kəməri sisteminin ötürmə imkanları ilə bağlı da suallar var, çünki Azərbaycan müstəqil olaraq Trans-Anadolu Boru Kəmərini (TANAP) və onun Avropaya davamını - Türkiyəyə qaz tədarük etmək üçün Trans-Adriatik Boru Kəmərini (TAP) tikib.Türkmənistanın xarici işlər naziri Rəşid Meredovun Ankaraya səfəri əlamətdar hadisə olub. O, prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanı Türkmənistan qazının Avropaya tədarükündə İranın iştirakını artıran sxemin mümkünlüyünə inandıra bilib. Aytakov qeyd edib ki, əsas nailiyyət bu tədarüklərdə Türkmənistanın suverenliyinin qorunub saxlanılması olub: qaz türkmən brendi ilə Avropaya axacaq və Ərdoğanın planlaşdırdığı kimi “Türkiyə qaz qovşağında” əriməyəcək. İrana qarşı sanksiyalar məsələsinin həlli də mühüm amilə çevrilib. ABŞ-ın Türkmənistandakı keçmiş səfiri Metyu Stiven Klimov təsdiqləyib ki, SWAP sxemləri sanksiyaları pozmur, çünki İrandan çıxan qaz qanuni olaraq türkmən qazı sayılır. Bu, Aşqabadın İran və Türkiyə vasitəsilə Avropaya qaz tədarükü üçün yeni imkanlar açır.

V.VƏLİYEV