Qədim yunan ictimai-siyasi fikir tarixində azadlıq, insan haqları və ədalət ideyaları

Eramızdan əvvəl I minillikdə sosial-siyasi və hüquqi təsəvvürlərin rasionallaşması ibtidai mifoloji ideologiyadan geri çəkilmə və eyni zamanda, kahinlərin inhisarının aradan qaldırılması demək idi.

Bu rasionallaşma miflərin məzmunun desakrallaşdırılması və etnikləşdirilməsi, miflərin təfsirinə kahinlərdən başqa, sosial-etik məsələlərin müzakirəsinə tədricən cəlb olunan azad və sərbəst şəxslərin də qoşulması xətti üzrə inkişaf edirdi. Müxtəlif dövlət təsisatlarına malik olan cəmiyyətlərdə bu proses özünəməxsus intensivlik və uğurlarla gedirdi. Bu prosesdə təzahür edən forma müxtəlifliyi bir-birinə bənzəməyən nəticələrin meydana çıxması ilə nəticələnirdi. Lakin bütövlükdə ibtidai mifoloji təsəvvürlərdən kənara çəkilmə ənənəsi eramızdan əvvəl VIII-VI yüzilliklərdə hər yerdə müşahidə edilmişdir. Həmin ənənələrin nəticələri Çində Konfutsinin, Mo-szının, Laoszının və legistlərin; Hindistanda Buddanın; Azərbaycanda Zərdüştün təlimində; Fələstində yəhudi peyğəmbərləri olan İyeremeyanın, İsayinin və digərlərinin dualarında; Yunanıstanda epriklərin, dramaturqların, müdriklərin, sofistlərin və filosofların çıxışlarında; Romada hüquqşünasların əsərlərində təzahür etmişdir.

A.Quliyev yazır: "Qədim teoqonik və kosmoqonik miflərin mühüm aspekti (orfiklərin, Homerin və Gesiodun izahlarında) allahların dünya üzərində hakimiyyət uğrunda mübarizəsi olmuşdur.

Ali allahların (Uran-Kron-Zevsin) əvəz edilməsi onların idarəetmə və hakimyyət prinsiplərinin əvəz olunması ilə müşayət olunurdu. Mifə uyğun olaraq bu, nəinki allahların özlərinin arasında, həm də onların insanlara münasibətində təzahür edirdi. Bu isə, öz növbəsində yerdəki ictimai həyatın bütün qaydalarına təsir göstərirdi. Qədim yunan teoqonik mifləri məhz Zevs başda olmaqla Allah-olimplilərin hakimiyyətinin bərqərar olmasını ədalətin, qanunçuluğun və polis həyatının başlanğıcı ilə əlaqələndirirlər".

Zevs etik aspektdə ümumi ədalətin azadlıq və haqqın ali havadarı, müdafiəçisi hesab olunur. Ümumi ədalətə qarşı çıxmaq, sadəcə olaraq antisosial deyil, Allahın cəzasına səbəb olan antisosial akt hesab olunurdu.

Homer tərəfindən "İliada"da istifadə edilmiş "dike" (ədalət) və "temis" (adət, hüquq, ədalət) eramızdan əvvəl II yüzilliyin sonu və I yüzilliyin başlanğıcında yunan cəmiyyəti quruluşunun qəhrəmanlıq dövründə hüququ dərketmənin səciyyələndirilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyət kəsb etmişdir. Məhz buna görə də həmin dövrün "Homer cəmiyyəti", "Homer Yunanıstanı" adlandırılması qəbul olunmuşdur.

"Homer cəmiyyəti" yunanlarının təsəvvüründə hüquq və ədalətin sıx bağlılığının olmasına baxmayaraq, onlar hətta terminoloji cəhətdən fərqləndirilirdilər. Azadlıq, adət, adət hüququ (temis) kimi təşəkkül tapmış hüququn şərtsiz əsası və prinsipi idi. Adət hüququ (temis) isə əbədi ədalətin (dike), onun varlığının, insanlar arasında münasibətlərdə, eləcə də allahların özlərinin qarşılıqlı münasibətlərində məlum konkretləşdirilməsindən ibarət idi. T.V.Blavatskaya yazır: "Adət hüququnun göstərişlərinin hələ yazılmamasına baxmayaraq, həmin qaydalara itaət etmək əyilməz idi. Eposdan göründüyü kimi axeylərdə ədalətli və qeyri-ədalətli əməllərlə bağlı anlayışlarla bağlı olan qanun haqqında təsəvvür güclü inkişaf etmişdi".

Əgər temis adətə, adət hüququna əsaslanan ədalətdirsə (dike), hamı (Allah və ya insan) üçün hesablanan ədalət və adət şərəf hesab olunurdu. Hamının (Allahın və ya qəhrəmanın) öz şərəfi, deməli, öz hüququ vardır. Əlahiddə "şərəf" işlərin və münasibətlərin müəyyən sferasını həyata keçirmək hüququ deməkdir. Öz "şərəf"i uğrunda həm allahlar, həm də qəhrəmanlar mübarizə aparırlar. "Şərəf" uğrunda döyüş çətin, ağır, bütün qüvvələrin gərginliyini tələb edən işdir, başqa sözlə, igidlikdir.

"Şərəf" uğrunda bu döyüşün hüquqi mənası aydındır: burada söhbət öz mahiyyətinə görə hüquq uğrunda mübarizə haqqında gedir. Hüququn "şərəf"lə belə sıx əlaqəsi "Homer cəmiyyəti" hüququnun ədalət (dike) prisnipi ilə işıqlandırılan fərdi hüquqların məcmusu və təşəkkiil tapan adətə (temis) uğyun olması haqqında şəhadət verir. Nəinki hüquqların bərabərliyi ideyası, hüquqa tarazlaşdırıcı başlanğıc (və ölçü, meyar) kimi baxmağa dair görüşlər də "Homer cəmiyyəti"nə hələ məlum deyildi. Əksinə, o dövrün hüququnun mənası məhz bərabərsizliyə irad tutmaqdan ibarət idi. Lakin belə irad özbaşına bərabərsizliyə deyil, yalnız ədalətə (dike) və adətə (temis) uyğun olan hadisə kimi qavranılan bərabərsizliyə tutulurdu.

Qədim yunan fəlsəfəsinin ilk böyük nümayəndəsi hesab olunan Pifaqor (eramızdan əvvəl 580-500-cü illər) Herodotun sözlərinə görə "ən böyük ellinist müdriki" olmuşdur. Pifaqorun və pifaqorçuların dünyagörüşündə bütövlükdə onların rəqəmlər haqqında təlimi müəyyənedici rol oynamışdır. Pifaqorçuların təsəvvürlərinə görə, rəqəm (say) dünyanın başlanğıcını və mahiyyətini təşkil edir.

Pifaqorun etik görüşlərinə uyğun olaraq ədalət dörd rəqəmində ifadə edilmişdir. Çünki dörd - bu, birinci kvadratdır, yəni öz-özünə çoxaldılmış ilk saydır. Ədalətin mahiyyəti isə bərabərin bərabərə görə əvəzindən ibarətdir. Aristotel pifaqorçuların belə mülahizələrilə əlaqədar yazırdı: "...Pifaqor fəzilətlər haqqında birinci olaraq, lakin səhv danışmışdır. Məsələ burasındadır ki, o, fəzilətləri rəqəmlərə müncər etməklə fəzilətlər haqqında lazımi səviyyədə olmayan təlim yaratmışdır. Axı ədalət öz-özündə artırılmış rəqəm deyildir".

Pifaqor etikasına uyğun olaraq insanlar özlərinin çoxşaxəli qarşılıqlı münasibətlərində ədalətin müvafiq növünü dəstəkləməlidirlər. Bərabərin bərabərə görə əvəzi kimi ədalətin mənası insanların göstərdikləri konkret münasibətlərin xarakterindən asılı olaraq dəyişir.

Efes şəhərinin sakini olmuş görkəmli antik filosof-dialektik Heraklitin (eramızdan əvvəl 530-cu ilə yaxın - 470-ci ilə yaxın) "siyasi hüquqi görüşlərini yalnız bütövlükdə onun dünyagörüşü kontekstində aydınlaşdırmaq olar". Heraklitin fikrincə, dünyada hər şey əbədi olaraq dəyişiklikdə, hərəkətdə, mübarizə və yeniləşmədədir.

İlahi ədalət və həqiqət (dike) Heraklit tərəfindən zəkalı başlanğıc (ümümi loqos) kimi interpretasiya edilir. Məhz bu başlanğıc bəşəri qanunu ifadə edir (və ifadə etməlidir). "Allahda hər şey gözəl, yaxşı və ədalətlidir. İnsanların isə bir qismi bunu ədalətli, digər qismi isə ədalətsiz hesab edir". Heraklitin fikrincə, ədalət haqqında insan təsəvvürlərinin belə qeyri-kamilliyi onların ümumi loqosu dərk etməmələrinin nəticəsidir. Deməli, düzgün təfəkkür ədalət haqqında bu qədər çoxlu səhvləri aradan qaldırmağa, əbədi loqosun və İlahi ədalətin mənasını adekvat şəkildə dərk etməyə qadirdir.

Ensiklopedik biliyə malik olan Demokrit (eramızdan əvvəl 460-370-ci illər) antik dövrün ən məhsuldar yunan filosoflarından biri olmuşdur. Mütəfəkkir özünün çoxsaylı əsərlərində o dövrün təbiətşünaslıq elmlərinin bütün mövzularına, fəlsəfi, etik və siyasi-hüquqi tədqiqatlarına toxunmuşdur.

Demokritin etik, siyasi və hüquqi görüşləri onun "təbiət" və "həqiqət" adlandırıcı nəticələrdən ibarətdir. Mütəfəkkir təbiətə uyğunluğu etikada, təbiətdə və qanunvericilikdə ədalətin kriteriyası kimi qiymətləndirirdi. Demokrit yazırdı: "Ədalətli hesab olunan ədalət deyil; ədalətsiz olan isə təbiətə ziddir". Demokritin bu təbii-hüquqi müddəası öz mahiyyətinə görə, ümumiyyətlə, ədalət əleyhinə deyil, yalnız ədalət haqqında qeyri-həqiqi təsəvvürlər əleyhinə yönəlmişdi. Mütəfəkkirin fikrincə, zənginliyin və şərəfin lazımi qaydada dərk edilməməsi insanı nə ədalətli, nə xoşbəxt etmir. Müvafiq tərbiyə və təhsilə böyük əhəmiyyət verən Demokrit yazırdı ki, "səhvlərin səbəbi ən düzgün olanı bilməməkdir".

Demokritin fraqmentlərində hökmdara ünvanlanmış bir sıra məsləhətlər ehtiva olunmuşdur. Başqalarının üzərində hökmranlıq etməzdən əvvəl hər bir kəs öz üzərində hökmranlıq etməyi öyrənməlidir. Hökmdar ədalətli, cəsarətli, öz işlərində və fikirlərində qorxubilməz olmalıdır. Demokritə görə, siyasi xadimin yüksək fəziləti və ədaləti ondan ibarətdir ki, o, rütbəni vətəndaşlar arasında eyni deyil, onların qeyri-bərabər ləyaqətinə uyğun surətdə bölüşdürsün. Müəyyən antidemokratik istiqamətə malik olan siyasi ədalətin belə başa düşülməsi sonradan Platon və Aristotel tərəfindən daha ətraflı tədqiq edilmişdir.

Bəşəriyyətin mənəvi tarixinin ən maraqlı və məşhur simalarından biri olan Sokrat (eramızdan əvvəl 469-399-cu illər) ellinlərin ən müdrik filosofu hesab olunmuşdur. V.D.Sipovski yazır: "Ellinlərin həyatının bütün sahələrini ən dərinliklərinə qədər tərpədib cuşa gətirən fırtına şütüyüb keçmiş, səngimə dövrü başlamışdı; lakin oyanmış mənəvi qüvvələr heç də sakitcə dayanmamışdı, o, hələ də indiyədək misli görünməyən bir yaradıcılıq coşğunluğu və ehtirası ilə sənətlər, fikir və bilik sahələrində təzahür etmədəydi. "Perikl əsri" adlanan heyrətamiz bir dövrə nəinki yunanların, hətta bütün bəşər tarixinin özündə belə bu günə qədər təsadüf etmək çətindir".

Artıq 2500 ildən çoxdur ki, Sokratın adı əfsanəvi şöhrət çələngi ilə əhatə olunmuşdur. K.Marks Sokratı "müdrik obrazı"nı və eyni zamanda "aydın və parlaq", "ünsiyyətli insan"ı təcəssüm etdirən "fəlsəfə demiurçu" kimi səciyyələndirmişdir.

Sokrat köklü afinalı idi. Mütəfəkkirin dövründə hər cür tamaşa və yeniliyə həris olan, hər şeylə tez maraqlanan Afina əhli sofistik mübahisələrə alışmışdılar. Ümümi həqiqəti, qanunu və ədaləti inkar edərək, hər bir insana həyatın başlıca məsələlərini öz əhval-ruhiyyəsinə uyğun özbaşına həll etməyə imkan və hüquq verən sofistçilik ən yaramaz mənəvi işlərə məntiqi cəhətdən haqq qazandırmaq üçün yaxşıca yol açırdı. Sofistlər həqiqətə inanmırdılar, onlar israr edirdilər ki, hər kəs hər şeyi özünə görə anlayır. Sokrat isə yalnız həqiqətə inanır, böyük ehtirasla onun kəşfinə çalışır və təsdiq edirdi ki, ümumi həqiqətlərsiz dünyada nə cəmiyyət, nə qanun düzgün ola bilməz.

Sokrata görə, bütövlükdə fəzilət kimi siyasi fəzilət də bilikdir. Tələbəsi Ksenofont Sokrat haqqında yazırdı: "O, təsdiq edirdi ki, ədalət və hər cür digər fəzilət bilikdən ibarətdir. Ədalətli olan və fəzilət vasitəsilə törədilən hər şey mənəvi cəhətdən gözəldir; əgər ədalətli və mənəvi cəhətdən gözəl olan hər şey fəzilət vasitəsilə törədilərsə, ədalətin və hər cür digər fəzilətin bilik olduğu aşkar olur".

Sokratın gəldiyi nəticə belə idi: "Həqiqi bilik həmişə birdir: ədalət və qanun eyni şeylərdir". "Qanuni olanla ədalətli olanın eyni bir şey olması allahlara da xoşdur".

Təkcə antik dövrün deyil, fəlsəfə və siyasi-hüquqi fikrin ən məşhur mütəfəkkirlərindən biri də Yaxın və Orta Şərqdə Əflatun kimi tanınan Platondur.

Dövlət, hüquq və siyasət problemlərinin təhlili Platonun fəlsəfi irsində mühüm yer tutur. Onun çox mükəmməl əsərləri olan "Dövlət" və "Qanunlar"ı təsadüfi yaranmamışdır. Məhz bu əsərləri onu siyasi və hüquqi fikrin nəhəng nümayəndələrindən biri kimi tanıtmışdır.

İdeyalar haqqında təlim bütün Platon fəlsəfəsinin həlledici amilidir. İdeyalar aləmi dəyişkən insan dünyasının əbədi dəyişməyən İlahi layihəsidir.

"Dövlət" dialoqunda ideal dövlət Platon tərəfindən ideyaların realizəsi və ictimai-siyasi həyatın ideyalar aləminin maksimum mümkün təcəssümü kimi izah olunur. İdeal ədalətli dövləti səciyyələndirən Platonun məntiqinə görə, ideal ədalətli dövlət bütövlükdə kosmosla dövlət və ayrıca insan qəlbi arasında mövcuddur. Ədalət ideyasına görə, ədalətli insan ədalətli dövlətdən heç nə ilə fərqlənmir. Əksinə, onlar bir-birinin oxşarıdır.

Platonun fikrincə, ədalət hər bir başlanğıcın öz işi ilə məşğul olmasından və özgə işlərə qarışmamaqdan ibarətdir. Platona görə, ədalət bundan başqa həmin başlanğıcların iyerarxik qarşılıqlı tabeliyini tələb edir.

Platonun ideal dövləti ən yaxşıların ədalətli idarəçiliyidir. O, Sokratın təbii - hüquqi müddəasına tərəfdar çıxaraq, qanuni olanın həm də ədalətli olduğu düsturunu təsdiq edirdi. Mütəfəkkirin fikrincə, qanuni və ədalətli olanın əsasında İlahi (Platonda - bundan başqa həm də ideal) başlanğıc durur. O, sofist Frasimaxın "ədalətin güclü üçün əlverişli olması" tezisini rədd edirdi.

Filosofların idarəçiliyi və ədalətli qanunların qüvvədə olması Platonun "Dövlət"ində vahid ideal layihənin iki qarşılıqlı əlaqəli aspektidir. Platonun "Dövlət"ində təsvir edildiyi kimi, həqiqi filosofların şəxsən özləri hakimiyyət hərisi deyillər. Lakin onların idarəçiliyi hamının və bütövlükdə dövlətin rifahı üçün zəruridir. Dövlət filosoflar üçün deyil, filosoflar dövlət üçün mövcuddur. Platonun ədalətli dövlət fəlsəfəsinin əsasını da məhz bu ideya təşkil edirdi.

Fəlsəfi və siyasi fikir tarixinə antik dövrün nəhəng filosofu Aristotel dəyərli töhfə vermişdir.

Aristotelin elmi-nəzəri fəaliyyəti çoxşaxəlidir. Onun dünya mədəniyyətinə verdiyi "Analitika", "Topika", "Ritorika", "Metafizika", "Nikamax etikası", "Böyük etika", "Poetika" və başqa əsərləri bəşəriyyətin təfəkkür tərzinin dəyişilməsində və zənginləşməsində əvəzsiz rol oynamışdır.

Vahid ÖMƏROV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru