Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir?- ELMİN SONU - (XXVI YAZI)

Elçin Bayramlı

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1254215.html

Seriyamızın bundan əvvəlki hissələrində insan orqanizminin öz fəaliyyətini davam etdirməsi və özünü qoruması üçün malik olduğu biotexnoloji sistemlərdən danışmışdıq. Bu yazıda isə insan orqanizmində insanın necə yaranması haqda maraqlı faktları təqdim edəcəyik.

İnsan orqanizmindən insan necə yaranır?

Sperma və yumurtanın birləşməsindən əmələ gələn 46 xromosomlu hüceyrə 9 ay 9 gün sonra dünyaya gələcək yeni insanın ilk hüceyrəsidir. Yeni varlığın bütün planını ehtiva edən bu ilk və yeganə hüceyrəyə "ziqot" deyilir.

İlk hüceyrə bölünməsi sperma və yumurtanın birləşməsindən 24 saat sonra baş verir. Yeni yaranan bu iki hüceyrə bir-biri ilə eynidir. Bu hadisə ilə ana bətnində həyatın 9 aylıq dövrünün ilk günü başlayır. İndi ana bətnində bir deyil, iki hüceyrə var. Sonra bu rəqəm 4-ə çatır və bu bölgü eksponent olaraq davam edir.

Ziqotun yetişmiş forması "embrion" adlanır. Fallop borusundakı embrion davamlı bölünərək böyüməyə davam edərkən, eyni zamanda növbəti 9 ayı keçirəcəyi yerə doğru hərəkət edir. Bu yer ananın bətnidir.

Bu dövrdə uşaqlıq yolunda lazımi hazırlıqlar aparılır. Qan uterusa axır, onu güclü saxlayır. Yumurtalıqda korpus luteumun ifrazı artır və orqanizmə hamiləliyin başladığı bildirilir. Bu sırada uşaqlıq yoluna doğru üzən hüceyrə yığını olan ziqot “mən buradayam” mesajını ehtiva edən biokimyəvi siqnal göndərməyə başlayır.

Bu mesajlar ananın bədənini döl üçün lazım olan duzları, dəmiri, qanı və vitaminləri təmin etməyə hazırlayır. Eyni zamanda, ziqotun ifraz etdiyi biokimyəvi mesaj (hCG hormonu) ananın yumurtalığına çatır və yeni menstrual dövrün başlamasını əngəlləyən başqa bir hormonun ifrazına başlayır. (Geraldine Lux Flanagan, Beginning Life, A Dorling Kindersley Book, London, 1996, s. 28)

Ziqot özü üçün hazırlanmış bu təhlükəsiz yerə doğru hərəkət edərkən gündən-günə bölünüb çoxalmağa davam edir. Bölünmə hər 30 saatdan bir baş verir. 2, 4, 8, 16 hüceyrəyə bölünən hüceyrələr bir müddət sonra kiçik hüceyrələr toplusu əmələ gətirir və yaxınlıqda üzən uğursuz sperma hüceyrələri ilə birlikdə yavaş-yavaş uşaqlıq borusundan uşaqlığa doğru hərəkət edir.

Fallopiya borusu kanalında baş verənlərə mikroskopka baxılanda okeanın dibinə bənzəyir. Bu hüceyrə çoxluğu (ziqot) uşaqlıq borusunda baş verən dalğalanmalar sayəsində yoluna davam edə bilir. Spermatozoidləri yumurtaya doğru itələyən və mayalanmanın baş verməsini təmin edən dalğavari hərəkət bu dəfə yumurtanı uşaqlığa aparır. Fallop borusundakı hüceyrələr səthlərindəki kirpiklər adlanan kiçik tükləri eyni istiqamətdə hərəkət etdirirlər. Bu şəkildə yumurta hüceyrəsini çox qiymətli bir yük daşıdıqlarını dərk etmiş bir halda lazım olan istiqamətə aparırlar.

Burada bütün funksional hissələr eyni vaxtda eyni məqsədlə işləməyə başlayır, sanki ümumi mənbədən əmr alırlar. Bu, bədənin müxtəlif hissələri tərəfindən dərhal qəbul edilən və həyata keçirilən bir əmrdir.

Fallopiya borusunda olarkən hüceyrə populyasiyası bir neçə bölünmə mərhələsindən keçir. O, uterusa təxminən 100 hüceyrədən ibarət çoxluq şəklində daxil olur. Ancaq bütün bu bölünmə proseslərinin baş verməsi üçün hüceyrələrin qidalanması lazımdır. Bu ehtiyac da insanın yaradılış möcüzəsinin mühüm bir detalı kimi qəbul edilmişdir.

Uşaqlıq borusu ziqotun bu ehtiyaclarını ödəyəcək bir quruluşla yaradılmışdır. Bu gözləmə müddətində uşaqlıq borularının daxili səthini meydana gətirən tük hüceyrələri "sekretor" adlanan hüceyrələrə çevrilir. Bu hüceyrələrin xarakterik xüsusiyyəti bir stimula cavab olaraq üzvi molekullar, ionlar və su ifraz etmələridir. Bu mayelər fallopiya borularındakı hüceyrə icmasına (ziqota) qida verəcəkdir.

Uterus əzələlərdən ibarət möhkəm divarı olan içi boş bir orqandır və həcmi 50 qramdan çox deyil. Bu hazırlıqlara baxmayaraq, bu ölçü körpənin böyüməsi üçün təbii ki, kifayət deyil. Bunun üçün uşaqlığın strukturunun da dəyişməsi lazımdır. Məhz buna görə də bütün hamiləlik boyu uşaqlığın həcmi tədricən artır və hamiləliyin sonunda onun həcmi 1100 qrama çatır. Bu xüsusiyyət sayəsində uşaqlıq yolu qadının mayalanmış yumurtasının onun içində böyüməsi, inkişafı və tam insan şəklində çıxması üçün ən uyğun yerə çevrilir. Bundan əlavə, qadının çanaq boşluğunun ortasında yerləşməsi döllənmiş yumurta üçün sığınacaq rolunu oynayır və körpəni bütün inkişafı boyunca qoruyur.

“Həqiqətən, Biz insanı xüsusi palçıqdan yaratdıq. Sonra onu bir damla su kimi, yaxşı qorunan bir yerə qoyduq” (Quran, Muminun surəsi, 12-13).

Hamiləliyin sağlam şəkildə davam etməsi üçün hüceyrə topası uyğun bir yerə yerləşməlidir. Həm təhlükəsiz, həm də 9 aydan sonra doğumun baş verə biləcəyi keyfiyyətlərə malik yer seçilməlidir. Bundan əlavə, bu yer körpənin qidalanmasını təmin edəcək ananın qan damarlarına yaxın olmalıdır. Bunun üçün ən uyğun yer, əlbəttə ki, uterus divarıdır.

Fallop borusundan uşaqlığa doğru hərəkət edən ziqot bunu şüurlu şəkildə edir. 3-4 gün içində qaldığı fallopiya borusunun hər hansı bir nöqtəsinə yapışmağa çalışmır. Uşaqlığa çatmadan yapışdığı hər hansı bir nöqtənin varlığını davam etdirməsinə imkan verməyəcəyini bilir. Uterusa qədər irəliləyir; Burada, uşaqlığın divarlarında qan damarlarının sıx olduğu bir sahə tapır və oraya yapışır. Torpağa atılan toxumlar cücərdiyi və kök saldığı kimi, ziqot da böyüməyə davam edir və qida təmin edəcəyi toxumanın dərinliyinə keçərək yeni qida kanalları əmələ gətirir.

Burada mühüm bir məqama diqqət çəkmək istəyirik. Ziqotun özünə ən uyğun yeri seçmə qabiliyyəti əməlli başlı bir möcüzədir. "Həyatın başlanğıcı" kitabının müəllifi Q.Flanaqan bu hadisənin qeyri-adiliyi qarşısında heyrətini belə ifadə edirr:

"Adi hüceyrə yığını necə belə heyrətamiz dərəcədə "müdrik" seçim edə bilərdi?"(Geraldine Lux Flanagan, Beginning Life, A Dorling Kindersley Book, London, 1996, s. 33)

Unutmayaq ki, ziqot dediyimiz varlıq cəmi bir neçə yüz hüceyrədən ibarət olan və qulaqları, gözləri, beyni, əlləri və qolları olmayan mikroskopik ət parçasıdır. Amma bu rüşeym fövqəladə bir tanıma qabiliyyəti nümayiş etdirir və onun üçün ən uyğun yerə, uterusa gedərək orada yerləşir.

İnsanın yaradılışındakı möcüzəli hadisələr bunlarla bitmir. İnsanın varlığının hər mərhələsi bir-birinə qarışmış möcüzələr zənciridir. Sonrakı mərhələdə başqa bir sual ortaya çıxır: Bənzər hüceyrələrdən ibarət olan və özünü lazım olan yerdə saxlamaq üçün xüsusi qarmaq və ya bu kimi digər vasitəsi olmayan ziqot uşaqlıq yolunun divarına necə yapışır?

Ziqotun uşaqlıq divarına yapışdırmaq üçün istifadə etdiyi üsul son dərəcə diqqətəlayiq və mürəkkəb bir sistemdir. Ziqotun ən xarici təbəqəsindəki hüceyrələr "hialuronidaza" adlı bir ferment ifraz edir. Bu fermentin xüsusiyyəti - daha əvvəl sperma haqqında qeyd etdiyimiz kimi - uşaqlığın divarının toxumasında olan turşu təbəqəsini (hialuron turşusu) parçalaya bilməsidir. Bu, ziqotu meydana gətirən hüceyrələrin uşaqlıq toxumasını parçalayıb içəri keçməsini asanlaşdırır. Beləliklə, ziqot hüceyrələrinin bir hissəsi uşaqlıq yolunu yeyir və uterus divarının dərinliyinə doğru hərəkət edərək içərisinə möhkəm yerləşir.

Bu mərhələdən sonra embriona çevrilən ziqotun yaşaması və inkişafı üçün daimi oksigen və qida maddələrinə ehtiyacı olur. İnsanın ilk hüceyrələrindən əmələ gələn embrion 9 ay müddətində ehtiyaclarını buradan əldə edəcək. Hər bir insanın formalaşmasının ilk mərhələsi olan ziqot hər dəfə möcüzəvi şəkildə doğru yeri tapır və orada möhkəm yapışır.

Bu aydın plan və şüurlü hərəkətlər insan bədənində baş verən bu proseslərin qüdrətli Yaradıcının nəzarəti altında olduğunu göstərir.

“Ana bətnində sizə istədiyi surəti verən Odur. Ondan başqa Tanrı yoxdur. O, qüdrətlidir, hökm və hikmət sahibidir”. (Quran, Ali İmran surəsi, 6)

Embrionun inkişafının 8-ci günündə hüceyrələr fərqlənməyə başlayır, daxili və xarici olmaqla 2 qatlı forma alır. Daxili hüceyrələr (embrioblast) embrionun həyatı boyu malik olacağı hüceyrələri meydana gətirir. Xarici hüceyrələr (trofoblast) insanın doğuşa qədər ana bətnində 9 ay yaşamasına kömək edəcək hüceyrələrdir.

Daxili hüceyrə icması 9 ay ərzində ona xidmət edəcək xarici hissədən özünü ayırır. Yalnız yeni inkişaf edən plasenta ilə embrion arasındakı əlaqəni təmin edəcək göbək kordonuna çevriləcək bölgə qalır və embrioblast hüceyrələri "embrion diski" adlanan düz bir forma meydana gətirir.

Sonrakı böyümə bu diskin hər iki tərəfində simmetrik olaraq baş verir. Bu proseslər insan orqanizmindəki ilk nizamlanmaların başlanğıcıdır. Bu düz xəttin hər iki tərəfində ektoderma və endoderma adlanan yeni hüceyrələr, onların arasında isə mezoderma adlanan yeni hüceyrələr əmələ gəlməyə başlayır. Bu 3 təbəqənin hər biri sonradan körpənin bədəninin ayrı hissələrini təşkil edəcək.

Ən xarici hüceyrə təbəqəsi olan ektodermadan sinir toxuması, ifrazat vəziləri və epitel toxuması inkişaf edir. Bu toxumalar beyin, onurğa beyni, duyğu orqanları və göz linzalarını meydana gətirəcək. Bundan əlavə, epidermis, tər vəziləri, diş minası, saç və dırnaqlar da bu təbəqəni meydana gətirəcək. Embrionun ən daxili təbəqəsi olan endoderma həzm və tənəffüs sistemini (qaraciyər, ağciyər, mədəaltı vəzi və s.) və əlaqəli vəziləri (tiroid, timus və s.) təşkil edən orqanların inkişafını öz üzərinə götürmüşdür. Bu iki təbəqə arasında mezoderma adlanan üçüncü təbəqə əmələ gəlir. Bu təbəqədən birləşdirici, dayaq, qan və yağ toxuması inkişaf edir. Bu toxumalardan qığırdaqlar, əzələlər, damarlar, skelet və qan dövranı sistemləri, daxili orqanların daxili səthini əhatə edən epitel hüceyrələri əmələ gəlməyə başlayır. Bədəndəki bütün toxumaların hüceyrələri bu kök hüceyrələrdən əmələ gələcək.

Bütün hüceyrələr qruplar halında hərəkət edirlər, məsələn, işçilər öz vəzifə yerlərinə dağılırlar. Daha sonra eyni orqanı meydana gətirəcək hüceyrə qrupları bir-birinə yapışır, yığılır, bükülür və orqanlar meydana gətirməyə hazırlanır. Bu fəaliyyətlər nəticəsində bəzi hüceyrələr sümük hüceyrələrinə, bəziləri dəri hüceyrələrinə və bəziləri əzələ hüceyrələrinə çevriləcək.

Bir sözlə, bu metamorfoz prosesində mükəmməl bir strategiya həyata keçirilir və hüceyrələr müəyyən bir plana uyğun hərəkət edir.

Hər hüceyrənin DNT-sində yazılan məlumatlar eynidir. Ancaq hər bir hüceyrə qrupu yalnız özlərinə aid edilən proqramda bu məlumatdan istifadə etdikdə, hər bir orqanın öz funksiyasını yerinə yetirməsi üçün lazım olan xüsusi strukturlara sahib olurlar. Bu möhtəşəm təşkilatda heç vaxt anarxiya baş vermir. Ürək, göz, beyin, qol, ayaq və digər orqanların formalaşdırılması üçün edilən bu hazırlıqlar sayəsində bədən tədricən formalaşmağa başlayır.

Aydındır ki, hüceyrələr çox yaxşı işləyirlər, çünki aralarında davamlı molekulyar dialoq var və onlar dərhal maraqlı genetik göstərişlərə uyğunlaşırlar. Bu təlimatlar genetik kod adlanan genlərdə saxlanılır. Bu genetik proqram ana və ata hüceyrələrinin birləşməsinin ilk günündə əldə edilir. Və bundan sonra hər yeni hüceyrə çoxalması ilə bu genlər kopyalanır və bu yeni hüceyrələrə köçürülür. Buna görə bədəndəki hər hüceyrə eyni genləri daşıyır və bütün genetik proqramı ehtiva edir.

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb