Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir?- ELMİN SONU - (XXV YAZI)

Elçin Bayramlı

İçimizdə bitməyən müharibə: Gizli ordumuz düşmənlərə necə qalib gəlir?

Bu seriyadan olan əvvəlki yazılarımızda insan orqanizmindəki bəzi möhtəşəm möcüzələrdən danışmışdıq. Orqanizmin mövcudluğunu təmin edən əsas həyat mayesi olan qanla bağlı maraqlı məqamları təqdim etmişdik. Bu hissədə də mövzunu davam etdirəcək, həmçinin digər yaradılış texnologiyalarından- bədənimizdəki bəzi biosistemlər haqda danışacağıq.

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1252220.html

...Təbii ki, bu hüceyrələrin şüuru yoxdur. Lakin trombositlərin bu ilkin təcili reaksiyası qan axınına böyük ölçüdə maneə törədir. Bu zaman laxtalanma mexanizmi işə düşür. Laxtalanma mexanizminin ən vacib elementlərindən biri fibrinogendir. Normal şəraitdə fibrinogen qanda həll olunmuş halda tapılır. Ancaq bədəndə yara meydana gəldikdə, trombin adlı başqa bir zülal fibrinogen zəncirindəki üç halqadan ikisini kəsir. Bu zülal artıq fibrinogen deyil, fibrindir və bu mərhələdən sonra aktivdir. Fibrinin kəsilmiş səthlərində yapışqan fraqmentlər var. Bu yapışqan parçalar digər fibrinlərin gəlib özlərinə yapışmasına səbəb olur. Fibrin bir-birinə yapışaraq əmələ gələn bu kütlə qan axını dayandırmaq üçün əmələ gələn ilk laxtadır.

Bədəndə bir yara açıldıqda birdən aktivləşən trombin, tapdığı bütün fibrinogenlərin zəncir halqalarını kəsməyə başlayır. Ancaq bu prosedur yaranın yerindən başqa yerdə aparılmamalıdır. Müstəqil hərəkət edərsə, kəsdiyi bütün fibrinlər bir-birinə yapışacaq və dövriyyədə nəzarətsiz laxtalar əmələ gələcək. Bu laxtalar damarların tıxanmasına səbəb olacaq. Bu vəziyyətdə trombini təzyiq altında saxlamaq və lazım gəldikdə dayandırmaq lazımdır.

Burada başqa bir mexanizm işə düşür. Trombini aktivləşdirən zülal: Stuart faktoru. Ancaq Stüart faktoru da nəzarət altında saxlanılmalı və qarşılaşdığı hər protrombini aktivləşdirib trombinə çevirməməlidir. Bu, qan dövranında laxtalanma ehtimalını artırır. Accelerin adlı başqa bir protein Stuart faktorunun fəaliyyətinə nəzarət edir.

Hər hansı bir yarada laxtalanma baş verdikdən sonra yaranın daraldığını görəcəksiniz. Çünki laxtalanma əmələ gəldikdən sonra bir-iki dəqiqə ərzində yığılmağa başlayır və içindəki maye 30-60 dəqiqə ərzində ayrılır. Qan laxtasının büzülməsi laxtalanma hüceyrələrinin aldığı çox gözəl bir tədbirdir.

Trombositlər tərəfindən həyata keçirilən bu prosesdə daralan laxta qan damarlarının cırıq kənarlarını bir-birinə çəkərək bir-birinə daha tez bağlanmalarını təmin edir. Qan laxtalanmasını sürətləndirməyə kömək edir.

Bu möhtəşəm sistem dəqiq riyazi hesablama ilə işləyir. Qanın nə vaxt və hansı sürətlə laxtalanacağını və laxtalanmasını nə vaxt dayandıracağını bilmək lazımdır. Bu mərhələdə antitrombin zülalları işə düşür. Antitrombin qanın laxtalanmasında iştirak edən bütün zülalları bir-bir dayandırır. Yaranın yenidən açılmasının qarşısını almaq üçün fibrin fiksasiya faktoru adlanan zülal laxtanı meydana gətirən fibrinləri sıx bir şəkildə bağlayır və sıxır. Əgər adi gündəlik hərəkətlərimizdə belə gücləndirici amil olmasaydı, yara dərhal açılardı və sağalmaq mümkün olmazdı.

Son mərhələdə yaranın sağalması üçün əmələ gələn laxtanın parçalanması lazımdır. Bu vəzifəni yerinə yetirən zülal plazmindir. Plazmin fibrinlərin arasına girir və onları bir-bir parçalayır, laxtalanmanı pozur. Fibrinlər birləşərək laxtalanma əmələ gətirməyə başlayarkən, plazmin də əmələ gələn fibrinləri kəsməyə başlayır. Ancaq bu iki prosesin vaxtı o qədər mükəmməl yaradılmışdır ki, plazmin fibrini kəsib çıxarmaq üçün işləyərkən yara sağalır. Qan laxtasının əmələ gəlməsində fibrin nə qədər sürətli olarsa, onun plazminlə xaric edilməsi bir o qədər yavaş olur və proseslər tam olaraq lazımi vaxtda başa çatır. Bu prosedurlar tamamlandıqdan sonra dəriniz əvvəlki kimi hamar formasına qayıdacaq.

Burada diqqət çəkən şey bədəndəki bu unikal sistemin mürəkkəbliyidir. Bədəni qorumaq üçün lazım olan bir prosedur üçün görülən tədbirlərin miqyası heyrətləndiricidir. Bu nizam o qədər mükəmməl planlaşdırılmışdır ki, hər bir zülal öz növbəsindən əvvəl işə girmir, ancaq növbəsi gələndə dərhal hərəkətə keçir. Hər zülalın hərəkətini idarə edəcək digər zülallar da bədəndə hazır və gözləyirlər. Hamısı sifariş alan kimi öz vəzifələrinə başlayır və xətasız yerinə yetirirlər. Trombositlər heç vaxt normal toxumalara yapışmır, trombin sürətləndiricidən əvvəl hərəkət etməyə başlamaz, fibrinogen laxtalanmaya başlamaz və plazminin hərəkəti həmişə fibrindən daha yavaş olur. Diqqət etsəniz, bu heyrətamiz dərəcədə mürəkkəb prosesi izah edərkən şüursuz atomlardan bəhs edirik. Şüursuz atomların bütün bu mexanizmlərdə tək bir fermenti belə yaratma gücü yoxdur.

İnsan bədəninin hər bir hissəsi böyük möcüzələrlə doludur. Dərimizin altından başlayaraq bədəninizin hər nöqtəsində hansı möcüzəvi hadisələrin baş verdiyini bilmirik. Bəzilərini nəzərdən keçirək;

- Məsələn, ürəyimizin içində bir generator var və hər hansı səbəbdən o söndükdə, ehtiyat generator işə düşür...

- Nazik bağırsağımızdakı hüceyrələr, qarşılarından keçən yüzlərlə müxtəlif maddə arasında dəmir atomlarını tanıyıb tuta bilirlər...

- Ətdən olan mədəniz, əti həzm edən turşuları ifraz edərkən özünü həzm etməsinə mane olan xüsusi bir sistemə malikdir...

- Bir yerimiz kəsildikdə ən az 20 ferment qanın laxtalanmasına səbəb olmaq üçün çox xüsusi bir şəkildə aktivləşir...

- Başımızdakı hormon vəzində istehsal olunan bir hormon molekulu ildırım sürətilə ondan uzaqda olan orqanlarımıza çatır və oradakı hüceyrələrə nə edəcəklərini bildirir...

- Barmaqlarımız o qədər həssasdır ki, dünyanı örtəcək qədər böyük bir əlimiz olsaydı, onlara toxunduqda evlə avtomobili fərqləndirə bilərdik. Bədənimizdə dolaşan damarların ümumi uzunluğu 96 min kilometrdir. Bu, dünyanı 3 dəfə dolanmaq üçün kifayət edən məsafədir!

- İnsan gözü o qədər həssasdır ki, əgər Yer düz olsaydı, biz 60 kilometr uzaqdan yanan bir şam görə bilərdik.

- Yetkin bir insan 7 oktilyon atomdan ibarətdir (7.000.000.000.000.000.000.000.000.000).

- Bir insan saçı 12 ton ağırlığı daşımaq gücünə malikdir!

- İnsan sümüyü qranit qədər möhkəmdir və bir qrup sümük 9 tona qədər çəkiyə tab gətirə bilir. Çəki fərqindən asılı olmayaraq müqayisə edildikdə, beton insan sümüyündən 4 dəfə daha kövrəkdir.

- İnsan beyni kompüter olsaydı, saniyədə 38 katrilyon əməliyyat yerinə yetirə bilərdi. Nəzərə alın ki, dünyanın ən güclü superkompüteri BlueGene bu rəqəmin yalnız mində ikisini təmin edə bilər!

- Hər bir böyrəkdəki təxminən 1 milyon filtr hər dəqiqə 1,3 litr qanı təmizləyir və 1,5 litr sidik ifraz edir.

- Bədənimiz hər saniyə 25 milyon yeni hüceyrə istehsal edir.

- Beynimizdəki neyronlar arasındakı əlaqələrin quruluşu kainatın quruluşuna bənzəyir. Yəni beynimizin kainatdan sonra dizayn edildiyini söyləmək olar!

- İnsanda eşitmə, toxunma, qoxu, dad və görmə ilə yanaşı, daha 15 duyğu var. Ağrı, isti, susuzluq və toxluq bunlardan yalnız bir neçəsidir...

İndi isə gələk əsas məsələyə- 100 trilyon canlı varlıqdan ibarət olan orqanizmimizin düşmənlərə qarşı bitməyən müharibəsinə.

Fərqində belə olmadığımız və adi gözlə görə bilmədiyimiz molekullar bizi yaşatmaq üçün dayanmadan çalışır və sözün əsl mənasında bunun üçün proqramlaşdırılmışdır. Onlar analiz edirlər, qərar verirlər, iş bölürlər, nəzarətli şəkildə hərəkət edirlər və özlərini ağıllı aparırlar, şüurlu davranış nümayiş etdirirlər.

Bədənimizin dərinliklərində hər gün fərqində olmadığımız bir döyüş gedir. Müharibənin bir tərəfi bədəninizə girib ələ keçirməyi hədəfləyən bakteriya və viruslar, digər tərəfi isə bədəni bu düşmənlərdən qoruyan müdafiə hüceyrələridir.

Düşmənlər hədəf aldıqları əraziyə daxil olmaq üçün hücum mövqeyində gözləyirlər və ilk fürsətdə hədəf bölgəyə doğru istiqamət alırlar. Lakin hədəf bölgənin güclü, mütəşəkkil və nizam-intizamlı əsgərləri düşmənlərə asan yol vermir. Döyüş meydanına gələn ilk əsgərlər düşmənləri udaraq onları zərərsizləşdirən faqositlərdir. Amma bəzən müharibənin miqyası bu əsgərlərin imkanlarından kənarda olur. Bu halda döyüşə başqa əsgərlər (makrofaqlar) atılır. Onların aktivləşməsi hədəf bölgədə həyəcan vəziyyətinə səbəb olur və digər əsgərləri döyüş meydanına çağırırlar (Helper T hüceyrələri).

Bunlar yerli “xalqı” çox yaxşı tanıyan əsgərlərdir. Onlar dərhal öz ordusu ilə düşməni ayırd edə bilirlər. Və vaxt itirmədən silah istehsalına cavabdeh olan əsgərlərə (B hüceyrələri) mesaj göndərirlər. Bu əsgərlərin də qeyri-adi qabiliyyətləri var. Onlar düşməni heç vaxt görmədikləri halda zərərsizləşdirə biləcək silahlar istehsal edə bilirlər. İstehsal etdikləri silahları da öz üzərlərində lazım olan yerə aparırlar. Ancaq bu səfər zamanı nə özlərinə, nə də tərəfdarlarına zərər verməmək kimi çətin vəzifənin öhdəsindən gəlirlər.

Sonra zərbə komandaları işə düşür (Qatil T hüceyrələri). Onlar daşıdıqları zəhərli maddələrlə düşmənin ən həssas hissəsinə zərbə endirərək orqanizmi düşməndən qurtara bilirlər. Qələbə əldə edildiyi təqdirdə döyüş meydanına başqa bir əsgər qrupu gəlir (Supressor T hüceyrələri) və bütün digər döyüşçülər qərargahlarına göndərilir. Nəhayət, döyüş meydanına gələn əsgərlər (yaddaş hüceyrələri) vəziyyəti nəzərdən keçirir və düşmənlə bağlı bütün məlumatları yaddaşlarında saxlayırlar ki, yenidən eyni vəziyyətlə qarşılaşdıqda istifadə etsinlər.

Burada bəhs edilən mükəmməl ordu insan bədənindəki müdafiə sistemidir. Təsvir edilənlərin hamısı çılpaq gözlə görülməyəcək qədər kiçik hüceyrələr tərəfindən həyata keçirilir.

Görəsən, bədənlərində bu qədər mütəşəkkil, nizam-intizamlı və mükəmməl bir ordunun mövcudluğunun fərqində olan neçə nəfər var? Nə qədər insan özlərinin ağır xəstəliyə və hətta ölməsinə səbəb ola biləcək mikroblarla əhatə olunduğunu bilir? Həqiqətən də nəfəs aldığımız havada, içdiyimiz suda, yediyimiz yeməkdə və toxunduğumuz hər yerdə insanlar üçün çox təhlükəli ola biləcək mikroblar var. İnsanın özü bütün bunlardan xəbərsiz olduğu halda, bədənindəki hüceyrələr onu ölümlə nəticələnə biləcək bir xəstəliyin pəncəsindən xilas etmək üçün var gücü ilə mübarizə aparır.

Bütün müdafiə hüceyrələrinin bədən hüceyrələri ilə düşmən hüceyrələrini ayırd etmə qabiliyyətinə malik olması, B hüceyrələrinin görmədikləri düşmənləri zərərsizləşdirə biləcək bir silah hazırlaya bilmələri, onları öz bədənlərinə zərər vermədən və ya heç bir bədən hüceyrəsinə toxunmadan lazımi yerə daşıya bilmələri, siqnal alan hüceyrələrin heç bir etiraz etmədən öz işini görmələri, hər birinin nə edəcəyini bilməsi, hər hansı bir problem olmadan öz yerinə qayıtmaları, hüceyrələrin hər hansı bir problemi görməsi, yaddaşında bir problem olmadığı və işində güclü olması... bunlar bu sistemə onun qeyri-adi statusunu verən xüsusiyyətlərdən yalnız bir neçəsidir...

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb