Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir?- ELMİN SONU - (XXIV YAZI)

Elçin Bayramlı

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1251387.html

De: “Sizi yaradan, sizə qulaq, göz və qəlb bəxş edən Odur. Nə qədər də az şükür edirsiniz!” (Quran, Mülk surəsi, 23)

Bu seriyadan olan əvvəlki yazılarımızda insan orqanizmindəki bəzi möhtəşəm möcüzələrdən danışmışdıq. Bu hissədə isə digər yaradılış texnologiyalarından- orqanizmimizin fəaliyyətini və təhlükəsizliyini təmin edən bəzi biosistemlər haqda danışacağıq.

İnsanın ən əsas biosistemlərindən biri nəfəsalmadır və orqanizmin əsas ehtiyaclarından biri də oksigen qəbul edərək karbonu kənarlaşdırmaqdır. Bunu təmin edən system o qədər mürəkkəb və mükəmməldir ki, bu yüksək dəqiqliklə hesablanmış və yaradılmış bioloji qurğular adamı heyrətə gətirir.

Nəfəs alma və vermədə ilkin xarici orqanlar burun və ağızdır. Burun qəbul edilən havanın tempraturunu tənzimləyən, tərkibini təmizləyən mükəmməl bir kondisoner sistemidir. Burun havanı nəmləndirir, bakteriya və mikroblardan təmizləyir, ağciyərlər üçün uyğun vəziyyətə gətirir. Hər hansı bir zərərli maddə bu sistemi keçə bilərsə, 2-ci bir müdafiə xətti ilə qarşılaşır- burunun və yuxarı nəfəs yollarının selikli qişası bu maddələri özünə yapışdıraraq onun ağciyərlərə keçməsinin qarşısını alır. Burada yığılan təhlükəli maddələrin çoxalıb problem yaratmaması üçün başqa bir təhlükəsizlik sistemi dövrəyə girir- selikli qişanın altında yerləşdirilən kiçik tükcüklər bu maddələri udlağa doğru itələyir, burada udma refleksi işə düşür və həmin maddələr mədəyə yönəldilir, orada isə mədə turşusu tərəfindən məhv edilir. Bundan əvvəl isə daha bir qoruma sistemi var- bu maddələr udlağa çatdıqda öskürmə refleksi işə düşür və bu maddələr orqanizmdən kənarlaşdırılır. Bir sözlə aldığımız havanın təmizlənməsi və qalıqların xaric edilməsi üçün 3 təhlükəsizlik sistemi işləyir.

İnsan ağzından həm yemək, həm də nəfəs almaq üçün istifadə edə bilər. Yeməyin itələdiyi yemək borusunun düz yanında, havanın ağciyərlərə çəkildiyi traxeya var. Ancaq burada çox vacib bir məqam var. Əgər çeynənmiş yemək yemək borusuna deyil, nəfəs borusuna düşərsə, bu, ölümə səbəb ola bilər. Bir insan hər gün yüzlərlə dəfə udur. Burada risk yaranmasın deyə ən rasional və praktiki həll yolu tənəffüs yollarında geri çəkilə bilən bloklayıcının (klapan) olmasıdır.

Nəfəs borusunun yuxarı hissəsində yerləşən kiçik toxuma klapan hər udma zamanı nəfəs borusunu avtomatik olaraq bağlayır. Bu şəkildə yemək zamanı suyun və ya qidanın nəfəs borusuna daxil olmasının qarşısı alınır. Qida udulduqdan sonra bu qapaq öz yerinə qayıdır və nəfəs borusundan havanın keçməsini təmin edir.

Lakin bu sistem bütün insanlarda standart quruluşda deyil. Məsələn, normal bir insanın qapağının quruluşu körpənin qapağının quruluşu ilə eyni olarsa, körpə üçün təhlükəli vəziyyət yaradardı. Bu səbəbdən körpələrdə qapaq sistemi böyüklərdən daha yüksəkdə yerləşir. Bu yolla körpə nəfəs alarkən ana südünü rahatlıqla əmir. Bu səbəbdən körpələr əmizdirərkən ağlamır və boğulmurlar. Körpələrdəki qapaq sistemi böyüklərdəkinə bənzər bir quruluşa malik olsaydı, körpələr əmizdirərkən boğula bilərdi.

Mədədən bağırsaqlara açılan bölmədə bir qapı var. Bu qapının varlığı çox vacibdir. Bağırsaqları və mədəni bir-birindən ayıran qapı olmasaydı bağırsaqlardakı qidaların yenidən mədəyə daxil olma ehtimalı olardı. Bu, mədənin öz xüsusi turşu mühitinin pisləşməsinə səbəb olacaq. Çünki bağırsaqlardakı fermentlər daha neytral və əsas mühitdə işləyir. Mədədə turşu səviyyəsi bağırsağın xüsusi fermentlərini pozar və çox təhlükəli nəticələrə səbəb olardı. Ancaq belə bir vəziyyət yaranmır. Çünki bütün məqamlar ən incə detallarına qədər nəzərə alınmışdır.

Bədəndə qidanın həzm traktından keçməsinə imkan verən müxtəlif mexanizmlər var. Bunlardan biri bağırsaqlarda hamar əzələlərin qeyri-ixtiyari daralmasıdır. Bu əzələlərin ritmik büzülmələri sayəsində qida tək tərəfli bir hərəkətlə irəliləyir. Ancaq burada sual odur ki, qida maddələri niyə həmişə irəli gedir. Kanadanın McMaster Universitetində bu mövzuda çalışan tədqiqatçı Jan Huizinganın başçılıq etdiyi bir qrup alim bu birtərəfli hərəkəti təmin edən hüceyrələri araşdırıb. Tədqiqatlarında onlar həzm sistemi boyunca yerləşdirilən mikroelektrodlardan istifadə ediblər. Bu mikroelektrodlar bəzi hüceyrələrin davamlı və nizamlı elektrik cərəyanı yaratdığını aşkar ediblər. Məhz bu hüceyrələrin yaratdığı elektrik cərəyanı bağırsaq divarındakı halqavari əzələlərin bir-birinin ardınca büzülməsinə səbəb olur. Ancaq bu mexanizmin mükəmməl işləməsi üçün sadəcə elektrik cərəyanı yaratmaq kifayət deyil. Eyni zamanda, axın səhvsiz bir ritmlə yaradılmalıdır. Cajal hüceyrələri buna görə də bağırsaqlarda bir şəbəkə meydana gətirirlər. Bu şəbəkə onlara eyni ritmdə elektrik cərəyanını boşaltmağa imkan verir. Bu qüsursuz mexanizm sayəsində yediklərimiz mədəmizdə qalır və bədənimiz üçün faydalı bir şeyə çevrilir. (Science et Vie, sentyabr 1998).

Qan hüceyrələrinin (qırmızı qan hüceyrələri, ağ qan hüceyrələri) üzdüyü mayenin adı qan plazmasıdır. Qan plazması sadə maye deyil, tərkibində çoxlu xüsusi maddələr olan xüsusi qarışıqdır. Plazma sarımtıl rəngli mayedir, tərkibində 90-92% su, 6-8% zülal, həmçinin həll olunmuş duz, qlükoza, yağ və amin turşuları, karbon qazı, azotlu tullantılar və hormonlar var. Qanda olan bərk maddələrdən biri olan qlükoza çox vacib bir maddədir. Qlükoza beyin tərəfindən yanacaq kimi istifadə olunur. Buna görə də onun qandakı səviyyəsi hormonlar tərəfindən sabit saxlanılır. Qanda qlükozanın miqdarı müəyyən səviyyədən aşağı düşərsə, həddindən artıq stimullaşdırma, huşunu itirmə, əzələ titrəməsi və bir müddət sonra koma və ölüm baş verir.

Analoji sistemlər başqa formalarda bütün bədəndə qurulub. Məsələn, dərimizdəki reseptorlar da toxunuçu hissetməmizi mükəmməl hala gətirir. Bədənin səthində yayılmış təxminən 640.000 həssas dəri reseptoru var. Bu reseptorlar barmaqlarımızın ucundakı ən kiçik sürtünməyə belə millisaniyələr ərzində reaksiya verir. Nəticədə barmaqlarımızın ucları ilə böyük dəqiqlik tələb edən işləri yerinə yetirə bilirik. Kor adamlar barmaqlarının ucu ilə Brayl şriftini oxuyur. Ancaq barmaqlarının oynaqları və ya xarici səthləri kimi bədəninin hər hansı digər hissəsi ilə bunu edə bilməz. Çünki barmaqların ucunda qavrayışa həssaslıq dərəcəsi reseptorların sayına nisbətdə çox böyükdür.

Ancaq məsələn, kürəyimiz barmaq uclarımız qədər həssas deyil. Əks təqdirdə, paltarımızın bədənimizə toxunması və ya bir şeyə söykənməyimiz bizim üçün son dərəcə narahat olardı, çünki kürəyimiz ən kiçik qeyri-bərabərliyi belə intensiv şəkildə hiss edərdi. Yaradıcının bədənimizi ehtiyaclarımıza və istifadə asanlığına görə çox xüsusi bir biotexnologiya yaratdığı açıq şəkildə görünür. Qüsursuz yaradılışda hər şey mükəmməl dərəcədə nəzərə alınmışdır.

Orqanizmimizin möcüzələrindən biri də səs sistemimizdir. Səs və nitq ətraf mühitlə ünsiyyət qurmağın, sevinc və kədər kimi düşüncələrin, hissləri fərqli səs tonlarından istifadə edərək ifadə etməyin yeganə yoludur. İnsan səsi çox müxtəlif tonlar çıxardığı üçün indiyə qədər hazırlanmış hər hansı musiqi alətindən milyonlarla dəfə qeyri-adi bir quruluşa və funksiyaya malikdir.

Səsin əmələ gəlməsi üçün qırtlaq, dil, dişlər, damaq, dodaqlar və havadakı əzələlər kimi bir çox orqan bir-biri ilə mükəmməl uyğunlaşır. Əgər belə bir koordinasiyalı şəraitdə sinxron işləyən mükəmməl sistem olmasaydı, danışmaq istədikdə anlaşılmaz, narahatedici bir səs-küy yaranardı.

Səs çıxara bilməmiz üçün təkcə bu sistemin varlığı kifayət etmir. Eyni zamanda, havanın olması da lazımdır. Üstəlik, bu hava hər insanın boğazında müxtəlif burulğanlar yaradaraq səsi hər insana xas edir.

Səs və nitqi yaradan avadanlıq və mühit hər insanda eyni olsa da, hər bir insanın özünəməxsus bir səsə malik olması mümkün olur. Hər bir insanın səs çıxarmağa cavabdeh olan orqanlardan istifadə etmə tərzi fərqlidir. Ona görə də hər kəsin öz səs tonu var.

Bu mövzuda maraqlı bir fakt- İnsandan başqa heç bir canlının cinsini onun səsinə qulaq asmaqla ayırd etmək mümkün deyil.

Əllərimiz və onun hərəkəti isə orqanizmimizdə yaradılmış ayrı bir mükəmməl mexanizmdir. Əlimizə mükəmməl hərəkətliliyi verən əldə xüsusi qaydada yerləşdirilən əzələlərdir. Bir-biri ilə mükəmməl harmoniyada hərəkət edən bir çox əzələlər ələ onun çoxfunksiyalı xüsusiyyətini verir. Əldəki bütün barmaqlar funksiyalarına görə ən uyğun uzunluqlara malikdir. Bundan başqa, onların yerləşdiyi yerlər mümkün olan ən uyğun yerlərdir. Barmaqların bir-birinə nisbətləri də son dərəcə vacibdir. Bu əhəmiyyəti bir misalla izah edə bilərik. Baş barmaq asanlıqla digər barmaqların üzərinə bükülə bilər. Bu, baş barmağın digər barmaqları dəstəkləməsinə imkan verir və qol gücünü artırır.

Orqanizmimizdə çox maraqlı təhükəsizlik sistemləri var ki, saymaqla bitməz. Onlardan birinə baxaq. Bədənimizdə qanaxma olduqda, möcüzəvi şəkildə bizim nəzarətimizdən kənar cərəyan edən bir sıra hadisələr sayəsində qanaxma dayandırılır. Bu hadisə qanın laxtalanmasıdır.

Yer üzündə bir zülal yamağı toxumaqla dəliyi bağlaya bilən yeganə maye qandır. Daha bir möcüzə də odur ki, qan bunu inanılmaz sürətlə hərəkət edərkən edir!

Qan və toxumalarda laxtalanmanı başlatan, sürətləndirən və sonra dayandıran 40-dan çox maddə var. Laxtalanma bədəndə çox idarəli şəkildə baş verir.

Bir qan damarı zədələndikdən bir neçə saniyə sonra bədəndəki bütün sinir və təmir sistemləri stimullaşdırılır. Qanın laxtalanmasında ilk addım trombositlər tərəfindən əmələ gəlir. Trombositlər sümük iliyinin daha böyük hüceyrələrindən qopan rəngsiz, nüvəli hüceyrələrdir. Onların ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, bir yerə yapışmağa meylli olmalarıdır. Halbuki, trombositlər yalnız qandakı endotel toxuması zədələndikdə yapışqan olurlar. Normal endotel hüceyrələrinə yapışmırlar. Əgər belə olsaydı, trombositlər qan damarlarında toplanar və damarın tıxanmasına səbəb olardı. Bu, çox vaxt ölümlə nəticələnərdi.

Trombositlərin belə bir şüurlu davranış nümayiş etdirməsinin həyati əhəmiyyət daşıdığı aydındır. Endotel hüceyrələrinin zədələndiyini dərk edib dərhal hərəkətə keçmək, qərar vermək və tədbir görmək…

Varlığından belə xəbərdar olmadığımız “şüursuz” bir hüceyrə həyatımızın davamını təmin etmək üçün var gücü ilə çalışır, tədbir görüb həyata keçirir.

Açıq sual var- Trombositlər niyə hər gördüyü toxumaya deyil, yalnız zədələndiyini anladığı toxumaya yapışır və qərarında tərəddüd etmirlər? Şüursuz varlıq bunu necə edə bilər?

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb