“Qırmızı bayraq”lar havada - ANALİTİK

İsrail-İran müharibəsi üçün daha nə lazımdır?

İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu keçən il oktyabrın 7-dən, Qəzzada müharibə başlayandan bəri ilk xarici səfərini edib. O, əsas müttəfiqi ilə münasibətləri möhkəmləndirmək üçün Vaşinqtona səfər edib, prezident Cozef Bayden, vitse-prezident Kamala Harris və keçmiş prezident Donald Trampla görüşlər və danışıqlar aparıb. Son ikisi növbəti dörd il ərzində Ağ Ev uğrunda mübarizə aparır. Netanyahu Konqresə Vaşinqtonda İsrail əleyhinə şiddətli nümayişlər zamanı Qəzzada baş verənlərlə bağlı öz versiyası ilə mübahisəli bir çıxış etdi. Netanyahu bildirdi ki, "Həmas təslim olarsa, tərksilah edərsə və bütün girovları qaytararsa, Qəzzada müharibə sabah bitə bilər. Amma qrup bunu etməsə, İsrail qələbəyə qədər mübarizə aparacaq. Bizə daha müasir və çevik silahlar verin, işimizi daha tez bitirəcəyik". Netanyahu Baydenin İsrailə silah göndərilməsini yavaşlatmaq əmrinə açıq şəkildə işarə etdi.

İsrailin baş naziri Qəzzanın dinc əhalisi arasında saysız-hesabsız itkilərə görə daxildə və xaricdə sərt şəkildə tənqid olunur. Yeri gəlmişkən, Harris Netanyahunun Konqresdəki çıxışını qaçırıb, çünki o, İsrailin qəddarlığının səviyyəsini, atəşkəsin olmaması və məhbus mübadiləsinin tamamlanmamasını bəyənməyən amerikalı siyasətçilər dairəsinə aiddir. Bu arada, müxtəlif Fələstin təşkilatları, o cümlədən Fəth və HƏMAS arasında fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılmasında Pekinin vasitəçiliyi ilə bağlı mesaj verilib. Qəzzada müharibədən sonrakı milli birlik hökumətinin yaradılması haqqında birgə bəyannamə qəbul edilib. Çinin İsrail-Fələstin münaqişəsində marağı tərəflərdən hansısa birini dəstəkləmək deyil. Əsas məqsəd Pekinin beynəlxalq sülhyaratmada artan rolu barədə imic formalaşdırmaqdır. Hərçənd Çin Ukrayna və Qəzzada münaqişələrin qarşısını almaq və ya sona çatdırmaqda uğursuzluqdan çox əziyyət çəkib. İndi də Pekin fələstinliləri eyni masaya gətirməklə sülhməramlı kimi beynəlxalq imicini gücləndirməyə çalışır.

HƏMAS və FƏTH arasında fikir ayrılığı 1993-cü ildə Fələstin Azadlıq Təşkilatının İsraili tanımasından sonra başlayıb. O vaxtdan bəri Fələstin fraksiyalarını barışdırmaq üçün iki cəhd - 2011-ci ildə Qahirədə və 2022-ci ildə Əlcəzairdə - uğursuzluqla nəticələnib. Ancaq bu gün Fələstin qüvvələrinin birliyində maraqlı olan Həmasdır, çünki bu, beynəlxalq təcriddən çıxmaq və eyni zamanda həm Qəzzanı, həm də Qərbi idarə etməkdə özünün müharibədən sonrakı rolunu qoruyub saxlamağın yeganə yoludur. İsraillilərin xeyli hissəsi müharibənin tez bitməsini və girovların evlərinə qayıtmasını istəyir. Onlar Baydenin İsrail və Hizbullah arasında gərginliyin azaldılması və Ərəb-İsrail münasibətlərinin əsaslı şəkildə yeni səviyyəyə qaldırılmasının ən mühüm mərhələsi kimi Səudiyyə-İsrail münasibətlərinin normallaşdırılması ilə bağlı mövqeyindən təsirlənirlər.

Bir çox ekspertlər qeyd ediblər ki, oktyabrın 7-də İsrailə qarşı terror aktı İsraillə Səudiyyə Ərəbistanı arasında sazişin imzalanmasını pozmaq məqsədi daşıya bilərdi. Netanyahu Konqresdəki çıxışında girov məsələsində irəliləyiş göstərmədi, Harrislə danışıqlarda qəti şəkildə atəşkəs tələbi ilə üzləşdi. İsraildə çoxları ABŞ-ın vitse-prezidenti Kamala Harrisin Netanyahu ilə görüşü zamanı daha sərt ritorika səsləndirməsindən məyus olublar. Onun çıxışı siyasi yayınma və diplomatik qeyri-müəyyənlikdən məhrum olub və anti-İsrail nümayişçilərinin tələbi kimi səslənib: "Müharibəyə son qoymağın vaxtı çatıb. Nəhayət, İsrailin təhlükəsizliyi təmin edilməli, bütün girovlar azad edilməli, Fələstinlilərin Qəzzada çəkdiyi əzablara son qoyulmalı, Fələstin xalqı öz azadlıq, ləyaqət və öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan istifadə etməlidir".

ABŞ-dakı bir çox israilyönlü siyasətçi hesab edir ki, Bayden prezidentlik yarışını tərk edərək Demokratlar Partiyasındakı radikallardan daha çox azadlıq əldə edir. O, İrana və onun husilər və Hizbullah timsalında yaraqlı tərəfdarlarına təzyiqi artıra bilər. Husilər İsrail ərazisini atəşə tutur və artıq 111 dəfə dəniz gəmilərinə hücum edib. İran İraqa nüfuzunu gücləndirir. Qəzzada davam edən münaqişə fonunda İranın mümkün iştirakı ilə eyni vaxtda İsrailin bütün bu təşkilatlarla müharibəsi Netanyahu üçün ən az arzuolunan ssenaridir.

Amerikalıların əhəmiyyətli bir hissəsinin bütün faktiki şəraitdə İsraili dəstəklədiyinə inanılır. Ölkə rəhbərliyi bu faktla münaqişədə real, ən əsası isə effektiv vasitəçi olmasına mane olur. Netanyahunun Vaşinqtona səfəri amerikalıların böyük hissəsi ilə yəhudi dövlətinin siyasi rəhbərliyi arasında İsrail və onun problemlərinə münasibətdə artan uçurumu ortaya qoydu. Belə bir şəraitdə İsrail üçün yeganə ağlabatan strategiya təkcə Səudiyyə Ərəbistanı və Yaxın Şərqin digər nüfuzlu oyunçuları ilə münasibətlərin normallaşdırılması deyil, həm də onlarla birlikdə yeni regional təhlükəsizlik infrastrukturunun inkişafı olmalıdır.

Netanyahuya qarşı sui-qəsdin qarşısını necə almalı?

İran xüsusi mərasimdə HƏMAS Siyasi Bürosunun rəhbəri İsmayıl Haniyə ilə vidalaşaraq, İsrailə cavab tədbiri həyata keçirəcəyini vəd edib. Bunun fonunda yəhudi dövlətinin kəşfiyyat birliyi baş nazir Benyamin Netanyahu və hökumət üzvləri üçün təhlükəsizlik tədbirlərini gücləndirib. İranın ali dini lideri Əli Xamneyinin yəhudi dövlətinə birbaşa hücum əmri verdiyi və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusundan (İİKK) genişmiqyaslı müharibə vəziyyətində addımlar atmağı xahiş etdiyi barədə xəbərlər yayılıb.

Həniyə ilə vida mərasimi Tehranda baş tutub. İran hərbi rəhbərləri bu hadisədən israillilərə qiyabi olaraq hərbi ssenarinin qaçılmaz olduğunu xatırlatmaq üçün istifadə ediblər. İsrailin Baş Təhlükəsizlik Xidməti (Şin Bet) bir gün əvvəl baş nazir və onun hökumət üzvləri üçün xüsusi tövsiyələr verib. İsrail televiziyasının 12-ci kanalının məlumatına görə, Netanyahu və nazirlərə indi o yerlərdə ictimai görüşlərdə iştirak etmək tövsiyə olunur ki, orada təhlükəsiz bir sığınacaq var. Yüksək rəhbərlik tərəfindən, xüsusən də cəbhə xəttinə edilən bütün səfərlər Şin Betin rəhbəri Ronen Bar tərəfindən şəxsən təsdiqlənməlidir. Kəşfiyyat xidməti ayrıca olaraq İsrailin xaricdəki diplomatik nümayəndəliklərinin əməkdaşlarını fəallıqlarını azaltmağa və ictimai yerlərdən qaçmağa çağırıb ki, iranlı müştərilərin məqsədyönlü sui-qəsd təşkil etmək imkanı olmasın.

Tehran Haniyyənin qətlinə kütləvi şəkildə cavab verəcəyini vəd edib. "The New York Times" bir neçə rəsmiyə, o cümlədən SEPAH-ın iki üzvünə istinadən yazıb: Xamneyi Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə iclasında İsrailə birbaşa zərbə endirmək barədə göstəriş verib. The New York Times qəzetinin həmsöhbətlərinin sözlərinə görə, eyni zamanda, Ali dini lider SEPAH hərbi komandirlərinə və İran ordusunun komandanlığına "müharibə genişlənəcəyi və İsrail və ya ABŞ-ın zərbə endirəcəyi təqdirdə əks-hücum və müdafiə tədbirləri variantları təqdim etməyi tapşırıb". Qeyd edək ki, bu ilin aprelində İsrail təyyarələrinin Suriyadakı konsulluğuna hücumundan sonra da Tehran münaqişəni genişləndirməyib.

Bundan əlavə, avqustun 1-də İsrail Müdafiə Qüvvələri (IDF) HƏMAS silahlı qanadının komandiri, 2023-cü il oktyabrın 7-də quru müdaxiləsinin təşkilatçılarından biri olan Məhəmməd Deyfin ləğv olunduğunu təsdiqləyib. "İyulun 13-də İsrail Müdafiə Qüvvələrinin qırıcıları Xan Yunis ərazisinə zərbələr endirib və kəşfiyyat məlumatlarını qiymətləndirdikdən sonra Deyfin məhv edildiyini təsdiqləmək mümkün olub", - deyə İDF mətbuat xidməti aydınlaşdırıb. İsrailin müdafiə naziri Yoav Qalant öz mikrobloqunda əlavə edib: "Qəzzanın bin Ladeni" baş qəssab Məhəmməd Deyfin öldürülməsi HƏMAS-ın hərbi və hökumət təşkilatı olaraq kökünü kəsmək və müharibə məqsədlərimizə çatmaq yolunda böyük addımdır".

Bununla belə, İsrail anlayır ki, hazırda sülh müqaviləsi bağlanaraq Qəzzada qalan girovları xilas etmək olduqca çətindir və mümkün vasitələr arsenalında HƏMAS qruplaşmasına qarşı yalnız güc tədbirləri qalır. Prezident İsaak Hersoq beynəlxalq liderlərdən Qəzza zolağında fələstinli yaraqlılar tərəfindən 300 gün ərzində saxlanılan məhbusların azad edilməsinə kömək etmələrini xahiş edib. "Bu 300 günün hər saatının hər dəqiqəsinin hər saniyəsi insanlığa qarşı cinayətdir. Regionda sülh istəyən bütün dünya liderlərinə açıq şəkildə deyirəm: girovlarımızı evə qaytarmağa kömək edin. İndi onları evə gətirməkdə bizə kömək edin", - o vurğulayıb.

Təhlükəsizlik rəsmiləri "The Jerusalem Post"a bildiriblər ki, İsrailin Fələstin fiqurlarının uzun müddətdir təhlükəsiz sığınacağı olan Qətərdə Həmas Siyasi Bürosunun liderini aradan götürmək imkanı var. Lakin onlar xüsusi olaraq Haniyyənin İran səfəri zamanı sui-qəsdi təşkil etmək qərarına gəliblər, çünki həmin anda qəbul edən tərəf funksionerin təhlükəsizliyinə cavabdeh idi. Bu, əlbəttə ki, HƏMAS liderindən qurtulmaq üçün edilib, lakin daha çox İsrail İranı Yaxın Şərqin gələcəyi ilə bağlı dilemmanın mərkəzində yerləşdirmək məqsədi güdürdü, The Jerusalem Post mənbələri iddia edir. Onların fikrincə, Tehran eskalasiyaya görə məsuliyyət dərəcəsini dərk etməli idi.

İndi Tehran müsəlman dünyasının həmrəylik hissinə müraciət etməyə çalışır. İranın xarici işlər naziri Əli Baqiri Kani misirli həmkarı Bədr Əbdül Ati ilə telefon danışığında İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına (İƏT) üzv olan ölkələrin Xarici İşlər Nazirləri Şurasının növbədənkənar iclasının çağırılmasını istəyib. O, fövqəladə hadisənin məqsədini "cinayətkar sionist rejimin hərəkətlərini pisləmək və onlara qarşı mübarizə" adlandırıb. "İran qisas almaq üçün ayrılmaz hüququnu vurğulayır", - Kani vurğulayıb. İran tərəfi dəfələrlə İKT tədbirlərindən istifadə edərək region dövlətlərini İsraillə mövcud olan bütün ticarət əlaqələrini pozmağa inandırmağa çalışıb.

ABŞ kəşfiyyatına yaxın olan "Stratfor" analitik mərkəzinin sənədləşdirdiyi kimi, İranın İsrailin paytaxt bölgəsində endirdiyi zərbələrə cavab əməliyyatı hazırlamaq və həyata keçirməsi günlər və hətta həftələr çəkə bilər. Ekspertləri xatırladırlar ki, İranın Dəməşqdəki konsulluğunda raket buraxılışına cavab hazırlamaq və maraqlı tərəfləri niyyətləri barədə xəbərdar etmək İslam Respublikasına təxminən 12 gün çəkib. Stratfor qeyd edir ki, o zaman Tehran ümumi müharibəni təhrik etməkdən çəkinirdi, baxmayaraq ki, onun "müvəkkil qüvvələri" yüksək səviyyədə koordinasiya nümayiş etdirdilər ki, bu da onların hərbi-təxribat imkanlarının inkişafında böyük sıçrayışı əks etdirir.

Tel-Əviv Universitetinin Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutu (INSS) öz növbəsində hesab edir ki, "müqavimət oxu" qeyri-adi cavablar nümayiş etdirəcək. Haniyyənin uzaqlaşdırılması Hizbullahın hərbi-strateji şöbəsinin rəhbəri Fuad Şükrün oyundan uzaqlaşdırılması, həmçinin Deyfə qarşı təsdiqlənmiş əməliyyatın üzərinə düşür. INSS-in hesablamalarına görə, hələ də çox şey İsrailin nə etməsindən asılı olacaq, çünki Dəməşqdəki dağıdılmış İran konsulluğu ətrafında belə yəhudi dövləti Tehranın əks-hücumunu təbii qəbul etmədi, əksinə, bölgədəki mövqelərinə növbəti hücuma başladı. onun sonsuz qarşıdurma dövrünə hazır olduğunu göstərir.

V.VƏLİYEV