ABŞ Əfqanıstanda Rusiya və Çin üçün “Troya Atı” planı hazırlayır

ABŞ prezidenti Donald Tramp amerikalıların 2021-ci ildə Əfqanıstandan çıxardığı Baqram hərbi bazasına nəzarəti geri almaq istəyini açıqlayıb. "Dünyanın ən böyük hava bazası olan Baqramı geri alacağıq. Biz onu elə-belə verdik. İndi geri almağa çalışırıq”- Tramp deyib.

Taliban indiyədək ABŞ qoşunlarını ölkədən uzaqlaşdırmaq niyyətində olduqlarını, lakin Vaşinqtonla siyasi və iqtisadi əməkdaşlığa açıq olduqlarını bəyan edib. Ekspertlər Əfqanıstanın Rusiya, Hindistan, Çin və digər regional oyunçuların maraqları üçün qaynar nöqtəyə çevrildiyini deyirlər. Ona görə də Amerika Baqrama qayıtmaq istəyir. Uğur qazanacaqmı?

ABŞ prezidenti Baqrama qayıtmasının səbəblərindən birini ABŞ-ın əsas rəqibi olan Çinə qarşı durması zərurəti kimi göstərib, çünki baza “Çinin nüvə silahı istehsal etdiyi yerdən bir saatlıq məsafədədir”. Tramp bundan əvvəl də sələfi Co Baydeni 2021-ci ildə Amerika qoşunlarının Əfqanıstandan xaotik şəkildə çıxarılması və nəticədə hərbi obyektin Taliban hökumətinin nəzarətinə keçməsi ilə bağlı dəfələrlə tənqid etmişdi.

Trampın sözlərinə görə, Kabildən 40 kilometr şimalda yerləşən baza ABŞ üçün strateji əhəmiyyətli olaraq qalır. 2021-ci ildə çıxarılmasına qədər Amerika qoşunlarının Əfqanıstanda mərkəzi komanda məntəqəsi və ən böyük hərbi obyekt kimi xidmət edən Baqram aerodromu 1950-ci illərdə Sovet İttifaqı tərəfindən tikilib və sonradan 20 il ərzində ABŞ-ın əməliyyatları üçün əsas mərkəzə çevrilib.

The Wall Street Journal yazır ki, Vaşinqton antiterror əməliyyatları aparmaq üçün məhdud hərbi kontingenti aviabazaya qaytarmağı düşünür. Tramp administrasiyası artıq Taliban nümayəndələri ilə əlaqə saxlayır, amerikalıların bazaya qayıtması ilə bağlı dialoqa başlayır.

Danışıqlar ilkin mərhələdədir. Trampın girovlarla iş üzrə xüsusi nümayəndəsi Adam Beiler Amerika tərəfinə rəhbərlik edir. Hərbi mövcudluğun şərtləri və mümkün formatı ilə bağlı müzakirələrin yaxın vaxtlarda davam edəcəyi gözlənilir.

ABŞ prezidenti artıq eyham vurub ki, “Taliban” Amerika qoşunlarının geri qayıtmasına icazə verə bilər- “bizdən nəyəsə ehtiyacı var” deyə. Bununla belə, Əfqanıstan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi və xarici işlər nazirinin müşaviri Zakir Cəlali ABŞ-ın ölkədə hərbi mövcudluğunu istisna edib. "Əfqanıstan və ABŞ bir-biri ilə əlaqə saxlamalı və qarşılıqlı hörmət və ortaq maraqlara əsaslanan iqtisadi və siyasi əlaqələr qura bilər",- Cəlali bildirib.

Diplomat xatırladıb ki, əfqanlar tarixən ABŞ-ın hərbi mövcudluğuna razılıq verməyiblər- “və bu ehtimal Dohada aparılan danışıqlar və razılaşma zamanı tamamilə rədd edilib, lakin gələcək əməkdaşlıq üçün qapı açıqdır”.

Əfqanıstan ordusunun baş qərargah rəisi Fəsihuddin Fitrat da aviabaza ilə bağlı amerikalılarla danışıqları rədd edib. O, Əfqanıstan ərazisində hətta bir əcnəbi əsgərin olmasının “İslam Əmirliyi üçün qəbuledilməz olduğunu” və Kabilin ABŞ və ya başqa bir ölkə ilə aviabaza ilə bağlı heç bir sövdələşməyə getməyəcəyini bildirib.

ABŞ və Taliban arasında hazırda rəsmi diplomatik əlaqələr yoxdur, lakin iki tərəf daha əvvəl girovlarla bağlı danışıqlar aparıb. Keçən həftə Kabil və Vaşinqton arasında münasibətlərin normallaşdırılması səyləri çərçivəsində məhbus mübadiləsi razılaşması əldə edildiyi açıqlandı.

Bu ilin aprel ayında, radio səssizliyi şəraitində işləyən və transponderinin tıxandığı, ehtimal ki, Dohadan Əfqanıstana gedən Amerika hərbi təyyarəsi ilə bağlı qeyri-rəsmi məlumatlar ortaya çıxdı. Baqram Hava Bazası rayonunda izlənən təyyarədə amerikalıların səfəri və ya bazada müvəqqəti olması ilə bağlı məlumatlar yayıldı.

Taliban administrasiyası bazanın təhvil verilməsini və ya ora Amerika hərbçilərinin yerləşdirilməsini təkzib edib. Hindistan xəbər agentliyinin Hind-Asiya Xəbər Xidmətinin məlumatına görə, Baqram Hava Bazası ABŞ üçün Cənubi, Mərkəzi və Qərbi Asiyanı izləmək üçün ideal kəşfiyyat, müşahidə və kəşfiyyat (ISR) mərkəzi olardı.

Nəşr yazır ki, obyekt "regional antiterror əməliyyatlarına imkan verəcək, sürətli regional reaksiya üçün hazırlıq və yanacaqdoldurma mərkəzi rolunu oynayacaq və bölgədəki hadisələrin monitorinqi üçün platforma təmin edəcək". Bununla belə, məqalədə qeyd edilir ki, bu addım ABŞ-ın böyük hərbi öhdəliyə, əhəmiyyətli müdafiə və dəstək ehtiyaclarına, təmirə, modernləşdirilməsinə və dənizə çıxışı olmayan hava bazasının davamlı təchizatına milyardlarla dollar xərcləməsinə də səbəb olacaq.

Pekin Trampın bazanı geri almaq istəyi ilə bağlı açıqlamalarına rəsmi münasibət bildirməyib, lakin Çin və Honq-Konq ingilisdilli mediası ABŞ prezidentinin sözlərini geosiyasi baxımdan həssas kimi qələmə verib. Çinli ekspertlərin fikrincə, Pekin ABŞ-ın Əfqanıstanda hər hansı yenilənmiş hərbi mövcudluğunu regional təhlükəsizlik üçün sabitliyi pozan amil və ABŞ-Çin rəqabətinin potensial eskalasiyası kimi qiymətləndirəcək. Pekin hazırda Əfqanıstanı qlobal Kəmər və Yol Təşəbbüsünün potensial əhəmiyyətli elementi hesab edir.

Əfqanıstan tarixən Böyük İpək Yolu boyunca mühüm keçid rolunu oynayıb və onun ərazisindən bir neçə mühüm nəqliyyat marşrutu keçə bilər.

Bədəxşan əyalətindəki Vaxan dəhlizindən əlavə (çox vaxt Avrasiyanın “strateji dayağı” adlandırılır) Rusiya, Qazaxıstan və Özbəkistanı Pakistan və Hindistanla birləşdirən Mərkəzi Asiya-Cənubi Asiya Dəhlizi, həmçinin Avropa İttifaqı, Rusiya, Pakistan, Özbəkistan və Cənubi Asiya dövlətlərini birləşdirmək üçün nəzərdə tutulan Trans-Əfqan dəhlizi də mövcuddur.

“Baqram hava bazasına qayıtmaq barədə elanlar niyyət bəyannaməsidir”. Trampın əvvəllər Qrenlandiyanı cibinə salmaq və Panama kanalını geri qaytarmaq fikri var idi, lakin bütün bunlar havada qalır. O, Nobel Sülh Mükafatını qazana bilməsə də, bütün dünyada Amerika hərbi bazalarının yerləşdirilməsinin sınanmış və həqiqi modelinə qayıdır”, - Rusiya Elmlər Akademiyasının ABŞ və Kanada Araşdırmaları İnstitutunun baş elmi işçisi Vladimir Vasilyev “Vzqyad” qəzetinə bildirib.

Onun fikrincə, bu gün ABŞ ardıcıl xarici siyasət strategiyası əvəzinə “Trampdan gələn impulslar və ya çağırışlar sistemi” işlədir. "Trampın bütün səyləri demokratların xarici siyasət irsinin silinməsinə yönəlib. Qrenlandiya 1945-ci ildə Truman administrasiyası tərəfindən Danimarkaya, Panama kanalı isə 1979-cu ildə Karter administrasiyası tərəfindən Panamaya təhvil verilib. ABŞ Demokratlar dövründə Əfqanıstandan da çəkildi, baxmayaraq ki, Trampın ilk dövründə Talibanla fundamental razılaşma əldə edilib. O, hakimiyyətdə qalsaydı, amerikalıların faktiki olaraq ölkəni tərk edəcəyini söyləmək olmazdı", - deyə ekspert xatırladıb və əlavə edib ki, ABŞ-ın Tayvan və Ukraynaya dəstəyi də Trampın dövründə zəifləməyə başlayıb.

Vasilyev qeyd edir ki, ABŞ-ın Əfqanıstana qayıtması ilə bağlı söhbətlər İranın bombalanmasından sonra və Rusiya, Hindistan və Çinin iştirak etdiyi strateji ittifaqın yaradılması fonunda yaranıb. Buraya həmçinin ABŞ-ın nüvə Pakistanı ilə qeyri-bərabər münasibətləri və Çinin hərbi yüksəlişi də aiddir.

21-ci əsrin əvvəllərində Əfqanıstanın Rusiyanın yumşaq qarnı və ABŞ-ın Mərkəzi Asiyaya müdaxiləsi üçün anklav olması ideyaları yenidən öz bəhrəsini verib. Bu gün Pentaqonun Əfqanıstanda dayaq yeri axtarması ABŞ-ın Mərkəzi Asiyadakı köhnə ekspansiya siyasətinə qayıdışdır. Bu aerodrom ABŞ üçün regionda “Troya atı”na çevriləcək”.

Rusiya Plexanov Universitetinin Siyasi Təhlil və Sosioloji Proseslər Departamentinin rəhbəri, hərbi ekspert Andrey Koşkin isə qeyd edib ki, əgər onlar istəsələr, ABŞ Baqrama qayıtmaq üçün Talibanla danışıqlar apara bilər: "ABŞ Taliban hökumətinə pul ödəyə bilərdi və onlar ərazini təhvil verərdilər. Amerikalılar öz hərbi bazalarını necə qoruyacaqlarını ciddi şəkildə işləyiblər. Ən etibarlı variant perimetri dəmir-beton qalxanlarla əhatə etməkdir. Bu, terror hücumlarından kifayət qədər müdafiədir".

O düşünür ki, aviabazaya mümkün qayıdış ABŞ-ın Əfqanıstana təkrar müdaxiləsi kimi qiymətləndirilməməlidir. Ekspertin qeyd etdiyi kimi, 2021-ci ildə ABŞ Talibanın müəyyən olunmuş müddətdə ölkəni tərk etmək tələbini yerinə yetirib. "Amerikalıları Əfqanıstandan qovan Taliban olub. Deməli, bazaya qayıdış yalnız zorakılıq olmadan, qarşılıqlı razılaşma yolu ilə baş verə bilər. Amma qayıdışın səbəbi yalnız geosiyasi ola bilər- regionda konkret əraziyə nəzarət. Baqram həqiqətən də Cənubi, Mərkəzi və Qərbi Asiyada vəziyyətin izlənilməsi və kəşfiyyatı üçün mərkəzə çevrilə bilər"- o vurğulayır.

Koşkinin fikrincə, Baqrama qayıtmaq ABŞ-ın Rusiya, Çin və Hindistanın logistik marşrutlar yaratmaq planlarına müdaxilə etməsinə imkan verməyəcək, lakin amerikalılar “barmaqlarını bu marşrutların nəbzində saxlaya biləcəklər”: “Kəşfiyyatın aparılması artıq kifayətdir. ABŞ üçün bu, dayaq nöqtəsidir, lakin Əfqanıstana tam miqyaslı işğal əlbəttə ki, baş verməyəcək".

Rusiya Beynəlxalq Əlaqələr Şurasının şərqşünası və eksperti Kirill Semyonovun fikrincə, Tramp bilməlidir ki, ABŞ-ın Əfqanıstandan qoşunların çıxarılmasına dair razılaşması amerikalıların Baqram aviabazasından istifadəni davam etdirməsini nəzərdə tutmurdu. Baydenin dövründə onlar sadəcə olaraq qaçıb aerodromunu tərk etdilər. Deməli, məsələ ilkin çərçivəyə qayıtmaqdır.

Onun fikrincə,Taliban amerikalılara təslim ola bilər, lakin beynəlxalq sanksiyaların tamamilə ləğvini və onların Qərbdəki bank hesablarının bloklanmasının ləğvini tələb edəcək.

"Bir çoxları yazdıqları kimi, ABŞ-ın bu orada hərbi əməliyyat keçirməli olacağını düşünmürəm. Amerikalılar bu müharibəni çox tez uduzarlar", - ekspert hesab edir.

Semenov ABŞ-ın Çinə əlavə təzyiq göstərməkdə maraqlı olması ilə razılaşır.

“Bu baza bütün yerli oyunçuların, o cümlədən Rusiyanın maraqlarını pozmağa hesablanıb. Trampın sözlərinə görə, baza Çinin nüvə silahı istehsal etdiyi yerdən bir qədər aralıda yerləşir. Görünür, o, Sincan-Uyğur Muxtar Bölgəsini nəzərdə tutur”, - şərqşünas izah edib.

O, hesab edir ki, ABŞ bazaya qayıtdıqdan sonra orada pilotsuz təyyarələr yerləşdirə və Çin əraziləri üzərində kəşfiyyat apara bilər. "Problem ondadır ki, baza təcrid olunub və ciddi münaqişə baş verərsə, o, dərhal məhv ediləcək. Əslində, onun Çinə təzyiq elementi kimi heç bir hərbi dəyəri yoxdur, lakin onun ümumi geostrateji əhəmiyyəti var", - Semenov hesab edir.

Göründüyü kimi, ABŞ Şərqdə yeni iqtisadi, hərbi, siyasi blokun formalaşdığını görüb, bu coğrafiyanın ortasına hərbi mövcudluğunu qoymaq istəyir. Lakin, Əfqanıstan hökuməti buna imkan vermək fikrində deyil. Bu ölkənin siyasi, iqtisadi, hərbi təhlükəsizliyi üçün ciddi problemdir.

Elçin Bayramlı