Tarixi irs, işğalın fəsadları və bərpa strategiyasının yeni mərhələsi

“Dağılmış Ağdam şəhəri erməni vəhşiliyinin şahididir…”
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan cənab İlham Əliyevin bu kəlamı Ağdamın taleyinin ən dolğun ifadəsidir. İşğal dövründə şəhərin tamamilə dağıdılması, tarixi, mədəni və sosial infrastrukturun məhv edilməsi Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş vandalizmin miqyasını açıq şəkildə nümayiş etdirir. Prezidentin bəyan etdiyi kimi, Ağdamın bərpası artıq dövlət siyasətinin mərkəzindədir və bu istiqamətdə genişmiqyaslı layihələr həyata keçirilir.
Ağdam rayonu 1930-cu ildə inzibati vahid kimi formalaşmış, Qarabağ bölgəsinin ən böyük sənaye-istehsal və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Zəngin kənd təsərrüfatı potensialı, strateji coğrafi mövqeyi və sosial-iqtisadi dinamikası Ağdamı XX əsrdə ölkənin əsas regionlarından birinə çevirmişdi.
Ağdamın işğalı zamanı beynəlxalq humanitar hüquq kobud şəkildə pozulmuş, mülki əhali qətllərə, deportasiyaya və etnik təmizləməyə məruz qalmışdır. Qəsdən mülki infrastruktura zərbələr, yaşayış yerlərinin və dini-mədəni abidələrin məhvi, minalarla genişmiqyaslı çirkləndirmə müharibə cinayətləri kimi beynəlxalq hüquq sənədlərində öz təsdiqini tapır.
İşğaldan sonra Ağdam şəhəri tamamilə viran edilmiş, yaşayış üçün yararsız hala salınmışdır. Şəhərin xarabalığa çevrilməsi səbəbindən beynəlxalq müşahidəçilər və tədqiqatçılar Ağdamı “Qafqazın Xirosiması” adlandırırdılar. Bu ifadə dağıntıların miqyasını və məqsədyönlü vandalizmi simvolizə edir.
Sovet dövründə Qarabağın əsas nəqliyyat mərkəzlərindən olan Ağdam Dəmir Yolu Stansiyası və Avtovağzal Kompleksi regionun logistikasında mühüm rol oynayırdı. 2020-ci ildən sonra həyata keçirilən yenidənqurma layihələrində bu obyektlər müasir standartlara uyğun olaraq tamamilə bərpa edilməkdədir və Şərqi Zəngəzurun nəqliyyat qovşağı kimi nəzərdə tutulur.
“Ağdam” toponimi müxtəlif mənbələrdə “açıq, işıqlı ev” və ya “ağ rəngli tikili” mənalarına bağlanır. Tarixi rəvayətlərə görə, Qarabağ xanlarının burada inşa etdirdiyi ağ rəngli saray bu adın yaranmasına səbəb olmuşdur. Toponim həmçinin bölgənin qədim yaşayış məskəni olduğunu göstərir.
1993-cü il 853 saylı qətnamə Ermənistan silahlı qüvvələrinin Ağdam da daxil olmaqla işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərindən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxmasını tələb edirdi. Qətnamə beynəlxalq ictimaiyyətin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımasının mühüm hüquqi əsaslarından biridir.
Ağdamın azad edilməsi Azərbaycan Ordusunun 44 günlük Vətən müharibəsində əldə etdiyi parlaq qələbənin tərkib hissəsidir. Bu zəfərin əbədiləşdirilməsi məqsədilə şəhərdə xatirə kompleksləri, memorial ansambllar və Vətən müharibəsi ilə bağlı tədqiqat mərkəzləri yaradılır.
Ağdam Sənaye Parkı işğaldan azad edilmiş ərazilərdə sənaye istehsalının bərpası üçün mühüm platformadır. Parkda emal sənayesi, yeyinti məhsulları istehsalı, tikinti materialları və digər sahələr üzrə investisiya layihələri həyata keçirilir. Bu, rayonun iqtisadi inkişafının əsas sütunlarından biridir.
Ağdam qədim yaşayış məskənlərini, kurqanları, orta əsrlərə aid məqbərə və tikililəri özündə birləşdirir. Arxeoloji tədqiqatlar bölgənin eneolit və tunc dövründən bəri mədəni inkişaf mərhələlərinə şahidlik etdiyini göstərir. Bu səbəbdən Ağdam Azərbaycanın elmi-tarixi xəritəsində xüsusi yer tutur.
10 noyabr 2020-ci il üçtərəfli bəyanatının tərkib hissəsi kimi Ermənistan silahlı qüvvələri Ağdam rayonunu hərbi əməliyyatlar olmadan tərk etmişdir. Bu, Azərbaycanın strateji üstünlüyünü və diplomatik qətiyyətini nümayiş etdirən mühüm siyasi nəticə idi.
Baş plan Ağdamın “ağıllı şəhər” konsepti əsasında yenidən qurulmasını, yaşıl enerji modelinə keçidi, müasir yaşayış məhəllələrinin, sosial infrastrukturun və nəqliyyat şəbəkəsinin formalaşdırılmasını nəzərdə tutur. Sənəd bölgənin uzunmüddətli inkişaf strategiyasının əsas istiqamətini müəyyənləşdirir.
Ağdam tarixən muğamın beşiklərindən biri kimi tanınmış, Qarabağ muğam məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İnşa edilən Ağdam Muğam Mərkəzi bu ənənənin davam etdirilməsi, tədqiqi və gələcək nəsillərə ötürülməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edir.
1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən həyata keçirilmiş hücum nəticəsində Ağdam işğal olunmuş, 100 mindən artıq sakin öz doğma yurd-yuvasından didərgin düşmüşdür. İşğalın nəticələri həm humanitar, həm də iqtisadi baxımdan bölgə üçün böyük fəsadlar yaratmışdır.
Vətən müharibəsində Ağdamın azad edilməsində iştirak edən hərbi qulluqçuların şücaətini qiymətləndirmək üçün dövlət tərəfindən “Ağdamın azad olunmasına görə” medalı təsis edilmişdir. Bu mükafat qəhrəmanlıq ənənələrinin yaşadılmasına və ordumuzun şanlı tarixinin qeyd edilməsinə xidmət edir.
Azərbaycan dövləti Ağdamın bərpasını prioritet inkişaf layihələrindən biri kimi müəyyən etmişdir. Şəhər yeni infrastrukturu, iqtisadi potensialı və mədəni həyatı ilə yaxın gələcəkdə Cənubi Qafqazın ən müasir urbanistik mərkəzlərindən birinə çevriləcək. Ağdamın əvvəlki şöhrəti yalnız bərpa edilməyəcək, daha yüksək səviyyəyə qaldırılacaqdır.

Kənan Quliyev
YAP Laçın rayon təşkilatının məsləhətçisi