Tokionun Mərkəzi Asiyadakı maraqları - BAXIŞ BUCAĞI

Yaponiya paytaxtı dekabrın 19-20-də mühüm “Mərkəzi Asiya + Yaponiya” sammitinə ev sahibliyi etməyə hazırlaşır. Yaponiyanın baş naziri Sanae Takaiçi görüşə böyük ümidlər bəsləyir və onu nadir metallar, uran, qaz və digər ehtiyatlarla zəngin olan regionla əlaqələri dərinləşdirmək üçün bir fürsət kimi qiymətləndirir. Məqsəd iqtisadi təhlükəsizliyi gücləndirmək və karbonsizləşdirmə texnologiyalarından infrastruktur tikintisinə qədər geniş spektrdə əməkdaşlığı genişləndirməkdir. Sammit çərçivəsində Yaponiyanın baş naziri Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderləri ilə də ikitərəfli danışıqlar aparacaq. Hazırkı sammit Mərkəzi Asiya-Yaponiya Dialoqunun 20-ci ildönümünü qeyd edir. Forum əvvəlcə 2024-cü ilin avqustunda Qazaxıstanda keçirilməli idi, lakin Yaponiyada güclü zəlzələ təhlükəsi səbəbindən son anda ləğv edilib.

Xatırladaq ki, 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından və keçmiş Orta Asiya respublikaları müstəqillik əldə etdikdən sonra Yaponiya onların köməyinə ilk gələnlərdən biri olub, “C5+1” əməkdaşlıq formatını təklif edib. O, regionda həll edilməli olan öz problemləri olan vahid bir qurum kimi baxan ilk oyunçu olub. Yaponiyanın dəstəyi infrastrukturun tikintisi və modernləşdirilməsi sahəsində əməkdaşlığa yönəlib: su təchizatı və kanalizasiya sistemlərindən tutmuş hava limanlarına, istilik stansiyalarına və dəmir yollarına qədər. Yardım məktəblərin təmirinə, xəstəxanaların tibbi avadanlıqla təchiz edilməsinə, bu gün də fəal olan biznes və kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin hazırlanmasına da şamil edilib. Digər ölkələr belə layihələrdə iştirak etməyib.

Belə əməkdaşlığın faydaları hər iki tərəf üçün aydındır. Yaponiya yeni bazarlara və regionun zəngin təbii (və əmək) resurslarına çıxış əldə edir. Bu, Tokioya mürəkkəb geosiyasi şəraitdə riskləri şaxələndirməyə, yeni xammal və bazar mənbələrini təmin etməyə, enerji və iqtisadi təhlükəsizliyini gücləndirməyə imkan verir. Mərkəzi Asiya ölkələri də öz növbəsində yüksək keyfiyyətli xidmətlər və regional üstünlük əldə etməyə can atmayan etibarlı tərəfdaş əldə edirlər. Ümumi maraqlara həmçinin regional təhlükəsizlik, terrorizm və ekstremizmə qarşı mübarizə, yaşıl texnologiyaların inkişafı və karbonsizləşdirmə, mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi daxildir.

20 ildir ki, Mərkəzi Asiya ölkələri Yaponiya ilə nazirlər səviyyəsində dialoq aparır. İndi Yaponiya hökuməti yüksək səviyyəli görüşlərə keçmək qərarına gəlib. Tarixən Tokionun daha fəal olduğu digər regionlardan fərqli olaraq, Mərkəzi Asiya heç vaxt Yaponiya üçün əsas strateji prioritet olmayıb. Yaponiyanın baş nazirinin bölgəyə sonuncu rəsmi səfəri 2015-ci ildə, Şinzo Abe daha çox nümayişkaranə bir səfər üçün gəldiyi zaman baş verib. Yaponiya öz marağını nümayiş etdirmək istəyirdi, lakin bu səfər Mərkəzi Asiya ölkələri arasında ticarət əlaqələrində heç bir ciddi dəyişikliklə nəticələnmir. Yaponiyanın prioritet ticarət tərəfdaşları və əksinə. Mərkəzi Asiyanın ilk beş ticarət tərəfdaşına ənənəvi olaraq Çin, Rusiya, Avropa ölkələri və Hindistan daxildir, lakin Yaponiya onların arasında deyil.

Bu gün Tokio başa düşür ki, əgər Yaponiya Mərkəzi Asiyadakı mövqeyini müəyyənləşdirmək və ya heç olmasa niyyətlərinin ciddiliyini təsdiqləmək istəyirsə, yüksək səviyyəli görüşlərə ehtiyacı var. Bu, xüsusilə, son üç il ərzində regionun digər əsas oyunçuları - Rusiya, ABŞ, Aİ, Çin və Cənubi Koreyanın çoxdan C5+1 formatını mənimsəmiş və öz sammitlərini keçirdikləri üçün doğrudur. Yaponiya özünü tutmaqda tapır. Ekspertlər hesab edirlər ki, Yaponiyanın Mərkəzi Asiyadakı uzunmüddətli rəqibi olan Çinin fəal iştirakı çox güman ki, Tokionu daha qəti addımlar atmağa sövq edir.

Tokio digər ölkələrin fəal şəkildə inkişaf etdirdiyi yeni əməkdaşlıq sahələrini diqqətlə izləyir. Bu, ilk növbədə nadir torpaq metallarının və kritik elementlərin hasilatı və emalına aiddir. Yapon şirkətləri artıq Qazaxıstanda nadir torpaq ehtiyatları sektorunda işləyirlər, lakin onlar böyük məsafə və yüksək nəqliyyat xərcləri səbəbindən əhəmiyyətli logistik problemlərlə üzləşirlər. Nadir torpaq metalları və kritik elementlər haqlı olaraq Mərkəzi Asiyanın “yeni nefti” adlandırılır. Onlar ABŞ (bu yaxınlarda Vaşinqtonda keçirilən C5+1 sammiti bunu sübut edir) və Avropa İttifaqından (Mərkəzi Asiya + Aİ sammiti Səmərqənddə) ciddi maraq doğurur. Təbii ki, innovativ gücü və sənaye inkişafı daha çox belə xammalın tədarükündən asılı olan Yaponiya da bu sektorda fəal iştirak edəcək.

Qarşıdan gələn Mərkəzi Asiya-Yaponiya sammitindən dərhal, radikal və ya mühüm qərarlar gözləməyə dəyməz. Yaponiyanın xarici siyasəti ənənəvi olaraq ləng və son dərəcə düşünülmüşdür. Daha dinamik tərəfdaşları ilə müqayisədə Yaponiyanın Mərkəzi Asiyaya yanaşması daha ehtiyatlı görünür, bu da bəzən qarşılıqlı əlaqənin sürətini yavaşlatır. Lakin bu strategiyanın başqa tərəfi də var: Yaponiya bu qlobal mövqedə müxtəlif əsas rol oynamağı tələb edir. Belə ki, dünyanın regionları və Mərkəzi Asiya, xüsusən də Ukraynada münaqişənin başlanmasından sonra Yaponiya regionda, xüsusən də hökumətin təkcə xammal hasilatı üçün deyil, həm də emal üçün innovativ texnologiyaların cəlb edilməsini, eləcə də bütün iqtisadi inkişafını təmin edə bildiyi regionda həyata keçirilən biznes layihələrini dəstəkləməyə davam edəcək. Mərkəzi Asiyadakı Amerika biznesi ilk növbədə neft və qaz sənayesinə fokuslansa da, Yaponiyanın mövcudluğu tarixən region iqtisadiyyatının müxtəlif seqmentlərini əhatə etməklə daha çoxşaxəli olub.

Yaponiya mediası yazır ki, qarşıdan gələn tarixi sammit dərin geosiyasi maraqlardan irəli gəlir: Tokioda keçiriləcək görüş bir neçə əsas istiqaməti müəyyən edən əlamətdar hadisə olacaq. Bu, Yaponiyanın regionda təsirini gücləndirməyə xidmət edəcək. Tokio Mərkəzi Asiyaya alternativ inkişaf yolu təklif edərək, Çinin “Bir Kəmər və Yol” təşəbbüsünün sürətli inkişafı fonunda regionda öz mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışır. Yaponiyanın iqtisadi təhlükəsizliyinin gücləndirilməsinə, xüsusən də Yaponiyanın yüksək texnologiyalı sənayesi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən kritik mineralların strateji əhəmiyyətli sahəsinə xüsusi diqqət yetiriləcək.

Region ölkələri üçün bu, dəyişən qlobal nizam kontekstində yeni maliyyə mənbələrinə, qabaqcıl texnologiyalara çıxış əldə etmək və tərəfdaşlıqları şaxələndirmək imkanıdır.

V.VƏLİYEV