İdeal valideyn kimdir? - ARAŞDIRMA

Uşağın inkişafında çox əhəmiyyətli bir yerə sahib olan ata, həm qız, həm də oğlan üçün güvən simvoludur. Ata uşaqların şəxsiyyətindən və cinsi kimliyindən, həyatlarının sonrakı dövründə oynayacaqları sosial rollara qədər bir çox cəhətdən həlledicidir. Məsələ ilə bağlı SİA araşdırma aparıb. Mütəxəssislər ideal ata olmağın 10 qaydasını sıralayıblar.

Atanın uşaq üçün xüsusi önəm daşıdığını dilə gətirən mütəxəssislər, uşağın inkişafında ananın ön planda olduğu görünsə də, “Atalar da uşaqları ilə çox güclü sevgi və şəfqət bağları inkişaf etdirir. Xüsusilə oğlanlar üçün ata şəxsiyyət inkişafında özünü tanıdığı bir modeldir. Ata güvənin simvoludur. Sonrakı illərdə oğlan və qızların cinsi kimliklərinin inkişafında ata ilə əlaqənin də rolu var. Uşaq cinsi kimliyini tanımaq üçün atasını təqlid edir və nümunə götürür. Qızlar üçün, ata modeli əks cinsin tanınması və əks cinsə münasibətinə dair ipuçları verir.

Ata, ailənin cəmiyyətlə əlaqələrini quran bir körpüdür. Bu səbəbdən ata uşağın sosial inkişafında və özünə inam qazanmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Atası ilə sağlam münasibət quran, atasından sevgi və diqqət alan uşağın özü ilə barışdığı, məktəbdə müvəffəqiyyətli olduğu, dostları ilə uyğunlaşdığı və liderlik xüsusiyyətlərinə sahib olduğu müşahidə edilir.

Yüksək muxtariyyət hissi olan uşaqlar atası ilə güc qarşıdurmasına girir, cavab verir və etiraz edir. Atasının istədiyi şəxsiyyətin əksini mənimsəyərək atadan qisas alır. Müstəqillik hissi olmayan və hisslərini boğan uşaq həmişə fədakarlıq edir. Duyğularını boğur və psixi sağlamlığı pisləşir. Uşağına kifayət qədər diqqət, sevgi göstərməyən və emosional olaraq laqeyd yanaşan avtoritar atanın övladında cinsiyyət kimliyi pozğunluqları, özünə inamsızlıq və qəzəbli bir şəxsiyyət meydana gələ bilər. Uşağın özünü inkişaf etdirmə qabiliyyəti varsa və cəmiyyətlə yaxşı ünsiyyət qurarsa, ailənin etdiyi səhvləri düzəldərək bunun öhdəsindən gələ bilər.

Qızların həyatına ilk girən kişinin ata olduğunu ifadə edən ziyalılar, ata ilə qızı arasındakı münasibət gələcəkdə uşağın kişi-qadın münasibətlərinə olan baxışını da təsir edir. Onlar nəinki kişilərlə tanış olurlar, həm də necə həyat yoldaşı seçəcəkləri barədə fikirlərə sahibdirlər. Uşağın sağlam zehni inkişafında qızın atası ilə münasibətlərinin keyfiyyəti böyük rol oynayır. Bir atanın varlığı və uşağı ilə əlaqəsi buna əhəmiyyətli təsir göstərir. Zəif ata-qız münasibətləri olan uşaqların depressiya, yemək pozğunluqları, alkoqol və maddə istifadəsi kimi riskli davranışlarla məşğul olma ehtimalı daha yüksəkdir.

Ata-oğul münasibətlərində ən əhəmiyyətli qayda, bir oğlan uşağı böyüdərkən aynaya baxdığını xatırlamaqdır. Oğlan atanın güzgüsüdür. Buna görə ata ilk növbədə davranışına diqqət yetirməlidir. Atanın oğlu ilə münasibətlərində həmişə müəyyən rəqabət var. Atanın diqqət yetirməsi lazım olan şey, bu güc mübarizələrini şəxsən qəbul etməmək və uşağın inkişaf dövrünə uyğun hərəkət etməkdir. Ata-oğul münasibətlərində uşağına empatiya qurması, duyğularını idarə etməsinə kömək etməsi, qəzəbini idarə etməsi və düzgün istiqamətləndirə bilməsi çox vacibdir.

İdeal ata olmaq üçün 10 qayda:

1 - Birlikdə vaxt keçirin

Birlikdə vaxt keçirməyi sadəcə televizora baxmaq və söhbət etmək kimi düşünməyin. Hekayələr danışın, oyunlar oynayın. Birlikdə edə biləcəyiniz hobbiləriniz olsun. Həftə sonlarını birlikdə keçirə biləcəyiniz proqramlar hazırlayın. Əlbəttə ki, uşağınızın burada nəyi bəyənə biləcəyini düşünün. Yaş fərqindən asılı olmayaraq aranızda paylaşım çox vacibdir.

2 - Uşağınız üçün əsl model olun

Kitab oxumağı vərdiş halına gətirmək istəyirsinizsə, kitabları da oxumalısınız. Alkoqol və siqaretdən istifadə etməməklə, spirt və siqaretin zərərlərini izah etməklə bu mövzuda doğru nümunə ola bilərsiniz.

3 - Sevgi ilə nizam - intizam təmin edin

Bu mövzuda sakit və ədalətli olun. Uşaqlara lazım olan rəhbərlik və nizam - intizam cəza deyil. Bunlar müəyyən məhdudiyyətlər daxilində verilməlidir. Uşaqlarınıza davranışlarının nəticələrini göstərin və müsbət davranışlarını mükafatlandırın.

4 - Uşağınızın özünə güvənməsinə kömək edin

Ona sevildiyini və dəyər verdiyini hiss etdirin. Onu tərifləyin, onunla fəxr etdiyinizi bildirin. Səhv və səhvlər etdiyi zaman üzünə vurmayın, həqiqəti öyrətmək üçün yanında olun. Başqalarının qarşısında tənqid etməyin. Müsbət tərəfləri təşviq edin və vurğulayın.

5 - Uşaqların sevginizə ehtiyacı var və bunu hiss etdirirlər

Sevginizi sözlə göstərməklə yanaşı, fiziki yaxınlıq da çox vacibdir. Fiziki təmas qurun, onu qucaqlayın. Həssaslıqla toxunmaq uşaqların həm fiziki, həm də psixoloji inkişafı üçün vacibdir.

6 - Uşağınızın anasına hörmətlə yanaşın və ona sevgi ilə davranın

Uşağınızın gözü qarşısında mübahisə və dava etməyin. Unutmayın ki, xoşbəxt ananın övladları sağlam və xoşbəxtdirlər.

7 - Qoyun sizinlə tanış olsun

Məsələn işə götürək. Nə etdiyinizi, kimlə işlədiyinizi, hansı təcrübəyə sahib olduğunuzu və məsuliyyətlərinizi izah edin.

8 - Səbirli olun

Öyrənmə hər bir uşaq üçün ayrı bir prosesdir. Öyrətmək çətin olsa da, səbirlə yanaş, ruhdan düşmə.

9 - Özünüzü emosional olaraq idarə edə bilmirsinizsə və sözlə və fiziki təcavüz göstərə bilmirsinizsə, peşəkar yardım alın

Uşağınız və həyat yoldaşınız bu cür davranışlara məruz qalmamalıdır. Bu vəziyyət uşağın psixologiyasında dərin yaralar yaradır.

10 - Atanın işi heç vaxt bitmir

Uşaqlar böyüdükdə və evdən çıxmağın vaxtı olsa belə, yenə də atalarının məsləhətinə və dəstəyinə ehtiyac duyurlar. Atalar həyatlarının hər mərhələsində, evlənib ayrı bir ailə qursalar belə, uşaqlarının yanındadır.

Məsələ ilə bağlı psixoloq Mahuxanım Teymurova da münasibət bildirib: "Xalqın, cəmiyyətin güclü, sağlam olması üçün ilk növbədə yaxşı bir bünövrəyə sahib ailələr olmalıdır. Ailənin bünövrəsi də biz qadın və kişilər tərəfindən qoyulur. Bizlərin psixologiyası, dünyagörüşü, maddiyyatı yerində olarsa, bu zaman, yetişdirəcəyimiz fərdlər üçün də yaxşı bir gələcək hazırlamış olarıq".

Bəs necə yaxşı ata olunar?

"Yaxşı ata olmaq, yaxşı bir həyat yoldaşı olmaqdan keçir. Yaxşı bir həyat yoldaşı olmaq hər bir evlilikdə önəmlidir. Evlilikdə tam olaraq ortaqlıq olmalıdır. Qadın və kişi bir-birlərinə hörmətlə, dəstəkləyici, dürüst, sevgi dolu yanaşmalıdırlar".

Valideyn olmaq dünyanın ən həyəcanlı, bənzərsiz və dəyərli təcrübəsidir. Bütün bu müsbət duyğulara əlavə olaraq, valideynlər narahatlıq hiss edirlər. Hər bir valideyn övladının sağlam böyüməsini və inkişaf etməsini istəyir. Ancaq bunu əldə etmək üçün hər iki valideyn mütləq səy göstərməlidir. Ailədaxili münasibətdə atanın varlığı çox vacibdir. Bu ana və uşaq arasındakı əlaqənin düzgün inkişaf etməsi üçün zəmin yaradır. Ana-uşaq münasibətlərində olduğu kimi, ata-uşaq münasibətlərinin təməli də ilk illərdə qoyulur. Ata-uşaq münasibətlərini erkən yaşayan uşaq daha təhlükəsiz, daha sosial və xarici dünyaya qarşı daha müstəqil olur. Uşağın gözündə ata həmişə xarici dünyanın simvoludur. Atanın sayəsində uşaqlar anadan başqa bir modelin olduğunu və fərqli davranışların öyrənmələrin lazım olduğunu,öyrənirlər. Uşaq atası ilə münasibətlərində, xüsusən də anası olmadan özünü təhlükəsiz və rahat hiss etməlidir. Güclü və sevən bir ata, uşaq üçün etibar mənbəyidir".

"Araşdırmalarda uşaqların, xüsusən də atalarından aldıqları sevgi və xoşbəxtliklə, həyata daha pozitiv və xoşbəxt baxdıqları, daha az zərərli davrandıqları, insanlara qarşı daha çox sevgili olduqları və dostları ilə daha çox ahəngdar olduqları müşahidə edilmişdir. Yaxşı ata olmaq üçün ilk növbədə övladlarınızla vaxt keçirməlisiniz. Onlarla söhbət etməli, oyunlar oynamalısınız. Onlara qarşı sevgi dolu olun və onları dinləyin. Heç zaman onlara qarşı önyarğılı olmayın".

Araşdırma mövzusu ilə bağlı şəhər sakinləri arasında sorğu keçirərək onların da fikirlərini öyrəndik:

Şəhər sakini Aytac Ali: “Məncə, ümumiyyətlə ölkədə evlənmək istəyən şəxslər bu barədə xüsusi testdən keçməlidir. Çünki son hadisələr, yəni valideynlərin uşaqlarını çölə atması, onları qətlə yetirməsi və s. bunun kimi hadisələr göstərir ki, valideyn olmaq məsələsi artıq tənzimlənməlidir. Sualın özünə gəldikdə isə məncə, bu şəxsi keyfiyyətdir. Yaxşı ata olmaq üçün ilk növbədə yaxşı insan olmağı bacarmaq lazımdır. Digər tərəfdən isə, təbii ki, bu prosesə psixoloji cəhətdən hazır olmaq lazımdır. "Mən uşaq istəyirəm" deməklə uşağa baxa bilmək ayrı məsələlərdir. Ona görə də bu mövzuda uzunca düşünmək, sonra qərar vermək yaxşı olar”.

Şəhər sakini Türkan Məmmədova: “Kişilər qadınlara nisbətən hər zaman evdə "Güc simvolu" kimidir. Atamız bir çox kəs qorxduğumuz nüanslardan qoruyucu qəhrəmanımıza çevrilib. Bəs, “hər kəsmi ata ola bilər?” sualı bu günümüzdə çox düşündürür. Çünki hazırda o qədər hadisələrin şahidi oluruq ki, dünyaya övlad gətirərkən çox düşünməli olursan. Tərbiyə vermək, övlada doğru yolu göstərmək hər iki valideyn arasında bölüşdürülür. Zaman ən gözəl əlacdır buna. Sevdiklərinə zaman ayıra bilən, hər zaman dəstək çıxan, səhv edəndə övladı, onu bu səhvi etməməsi üçün yanında olan kişi əsl atadır. Övladına sahib çıxmağı, ona bütün qayğını, doğrunu yalnışı göstərə biləcək potensialda olduğunu bilən bir kəs ata olmağa layiqdir. Bəzən dəliqanlı olurlar övlad şirin gəlir, olur sonra baxmırlar. Unutmamaq lazımdır ailə oyun deyil! Uşaq oyun deyil! Həyat enişli-yoxuşlu olur o uşağı güclü edən isə o çətin yollardan doğru keçməyə kömək edən valideynləri olmalıdır. Bunu düşünərək addım atmaq lazımdır...”.

Şəhər sakini Xanım Cəfərquliyeva: “Yaxşı ata olmaq üçün insan ilk növbədə öz atalıq borcunu, vəzifəsini bilməlidir. Uşaqların davranışında, tərbiyəsində xoşbəxtliyində ananın rolu olduğu qədər, atanın da rolu böyükdür. Valideynlərin, "Kişinin işi pul qazanmaqdır; qadının işi ev və ailənin qayğısına qalmaqdır" fikri ilə həm razıyam, həm də narazıyam. Övladların gələcəyi üçün ata çalışmalıdır, amma nə qədər çalışsa da ata öz sevgisini, qayğısını əksik etməməlidir. Ancaq işə köklənib övladlarıyla münasibət qura bilməyən atalar var. Nəinki sevgi qayğı göstərmək, bu cür ataları "yaxşı ata" hesab etmirəm. Ümumi olaraq desəm "yaxşı ata" həm gələcəyi üçün çalışan əmək göstərən, həm qayğı həm sevgi verən, münasibət qurmağı bacaran atalardır”.

Şəhər sakini Zərintac Məmmədzadə: “Ümumiyyətlə valideyn olmaq böyük məsuliyyət tələb edir. Bu sualınıza belə cavab verə bilərəm ki, olduqca mükəmməl atalar da var. Lakin, ata olmağı bacarmayanlar da kifayət qədərdir. Bir kateqoriya da var ki, yaxşı ata olmaq istəyir amma ola bilmir. Səbəblər: cahillik, qorxu - yəni övladlarını hər şeydən qorumaq üçün əlindən gələni edirlər, ehtiyatlanırlar. Həmin atalar düzgün düşünmək üçün öz üzərində həm psixoloji, həm də digər formalarda çalışmalıdır. Ümumiyyətlə, valideyn - ata adını qazanmadan öncə psixoloji dəstək görməlidirlər, valideynlərlə bağlı çoxlu kurslar təşkil edilsə, maarifləndirici müzakirələr aparılsa yaxşı atalarımızın sayı üstünlük təşkil edəcək. Bunu hamımız bilirik ki, bəzi insanlar fikirləşir ki, evlilik, valideyn olmaq rahatdır. Amma belə deyil axı... Bu mərhələlərə yalnız özlərini hazırladıqdan sonra keçmək mümkündür”.

Şəhər sakini Fatimə Əzizli: “Dünyaya övlad götürməklə valideyn statusuna sahib olmaq kifayət etmir. Əsl ata övladına daima dəstək olmalı, varlığını hiss etdirməlidir. Dəyər verməlidir, övladının hər anına şahid olmalıdır. İstər şəxsi həyatında, istər təhsil həyatında övlad atasını yanında görməlidir. Oğlan uşaqları daima atalarına baxıb örnək alırlar, nə qədər düzgün atalara sahib olarsa təməlləri düzgün qoyular və ailələrinə bağlı olarlar”.

Şəhər sakini Səbinə Hüseynli: “Ümumiyyətlə bir insanın həm yaxşı biri kimi inkişaf etməsi, həm də yaxşı valideyn ola bilməsi onun içində olan və öz ailəsindən ona sevgiylə bərabər ötürülən mərhəmət hissi ilə bağlıdır. Qadınlarda uşaq ilə bağlılıq hamiləliyin ilk aylarında yaranırsa, bu kişilərdə daha gec baş verir. Buna görə də uşaq doğulanda qadınlar valideyn olmanın məshuliyyətini daha tez dərk edirlər. Bir kişinin yaxşı ata ola bilməsi isə onun öz atası ilə arasında olan bağla əlaqədardır. Yəni, kişi öz atasından nə qədər çox sevgi və mərhəmət görürsə, uşağına qarşı da o cür olur. Məsələn, çox yaxından tanıdığım biri, deyir ki, “biz uşaq olanda, atam əgər toya gedirdisə evə də ət alırdı ki, mən toyda ət yeyəndə, siz də evdə yeyin”. Bu sözləri deyən uşağın özü də indi böyüyüb, ən az öz atası qədər yaxşı bir ata olub”.

Ayşən Vəli