Afrika uğrunda yeni döyüş – ANALİZ

Priqojinin ölümündə Afrika izi

Tver vilayətində baş vermiş təyyarə qəzasında Yevgeni Priqojinin və “Vaqner PMC”-nin hərbi rəhbərlərindən biri Dmitri Utkinin həlak olması Afrikadakı vəziyyətə və Rusiyanın bu qitədəki maraqlarına ciddi təsir göstərə bilər. Həmin gün Almaniyanın ZDF televiziyasının İkinci Kanalında televiziya moderatoru Markus Lanz Almaniyanın Moskvadakı keçmiş səfiri Rüdiger fon Fritşlə Vaqner PMC ətrafında baş verən hadisələrdən danışıb. Fon Fritşin fikirlərinin əhəmiyyəti təkcə onun 2019-cu ilə qədər Moskvada olduğu müddətdə Rusiya haqqında məlumatlı olmasından deyil, həm də əvvəlki illərdə Almaniyanın Xarici Kəşfiyyat Xidmətində (BND) bu xidmətin rəis müavini vəzifəsində işlədiyi dövrdən irəli gəlir. O qeyd edib ki, həm PMC əməkdaşları, həm də Priqojinin özü Rusiya rəhbərliyinə xaricdə əvəzsiz yardımlar göstəriblər. Vaqner PMC-nin hərbi rəisi adlandırdığı Dmitri Utkinin də Priqojinlə birlikdə ölümünə də ilk diqqət çəkən o oldu və onun ölümünün bu hərbiləşdirilmiş birləşmələr üçün ağır zərbə olduğunu vurğulayıb.

Avqustun 21-i axşam Yevgeni Priqojin iyunun sonundakı üsyana cəhddən sonra ilk dəfə Vaqnerə aid Telegram kanalında videomüraciət yayımladı. Kadrlarda o, əlində avtomat olan kamuflyaj formasında dayanıb. Onun arxasında üfüqdə alçaq ağaclar və insanların olduğu bir neçə maşın olan boş bir ərazi var. Priqojin Afrikada olduğunu açıq şəkildə bildirdi və qitənin azadlığı uğrunda mübarizə aparacağı hərbçiləri işə götürdüyünü söylədi. O, “Rusiyanı daha da böyük, Afrikanı isə daha da azad etmək niyyətində olduğunu” deyib. Rusiyanın internet portalı səs yazısının harada aparıldığını müəyyənləşdirməyə çalışıb və bunun Malinin şimalı olduğu qənaətinə gəlib.

Priqojinin hazırda Malidə qalmasını iyulun sonunda hərbi çevrilişin baş verdiyi qonşu Nigerdə baş verən hadisələrlə əlaqələndirmək olar. Üsyançılar ölkədə komendant saatı tətbiq etdilər, Konstitusiyanın fəaliyyətini dayandırdılar və partiyaların hər hansı siyasi fəaliyyətini qadağan etdilər. İyulun 28-də general Abdurahman Tchiani Nigerin yeni prezidenti seçilib.

Amma əsas odur ki, yeni hakimiyyət artıq avqustun 4-də Fransadan Parislə razılaşmaları denonsasiya edərək 30 gün ərzində 1,5 min fransız əsgərini Nigerdən çıxarmağı tələb edib. Bundan əvvəl Niger Fransaya uran tədarükünü dayandırmışdı. Amerikanın “Politico” nəşri yazır ki, Nigerdə hakimiyyəti ələ keçirmiş hərbi xuntanın Fransaya uran tədarükünü qadağan etməsi təkcə bu ölkənin deyil, bütün Aİ-nin enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqları artırır. Fransanın nüvə sənayesi üçün tələb olunan uranın 35-40%-i Nigerin payına düşür və bu, bu Afrika ölkəsində fəaliyyət göstərən Fransanın Areva şirkəti vasitəsilə təmin edilir. Bundan başqa, Nigerdəki hadisələr Brüsselin Moskvaya qarşı yeni sanksiyalar tətbiq etmək imkanlarına ciddi təsir göstərəcək.

Buna əsaslanaraq, Qərbi Afrika Ölkələrinin İqtisadi Birliyinin (ECOWAS) konstitusiya quruluşunu bərpa etmək və hakimiyyəti prezident Məhəmməd Bazuma qaytarmaq məqsədi ilə Nigerə hərbi müdaxilə planı hazırlaması təəccüblü deyil. Burkina Faso və Nigerə qonşu olan Mali Nigerə hərbi müdaxiləni müharibə elanı kimi qəbul etmək qərarına gəlib.

Amerikanın AP xəbər agentliyinin avqustun 6-da Niger paytaxtından verdiyi məlumata görə, hərbi xunta yardım üçün Vaqner PMC-yə müraciət edib, çünki "Qərbi Afrika regional blokunun mümkün hərbi müdaxiləsi üçün son tarix yaxınlaşır". Bu tələb çevrilişin təşkilatçısı general Salifu Modinin qonşu Maliyə səfəri zamanı gəlib və orada Vaqner üzvü ilə təmasda olub. Bu barədə agentliyə jurnalist və Soufan Mərkəzinin baş elmi işçisi Vasim Nəsr məlumat verib. Onun sözlərinə görə, üç malili mənbə və bir fransız diplomatı ilk dəfə “France 24” telekanalının xəbər verdiyi görüşü təsdiqləyib: “Onların Vaqnerə ehtiyacı var, çünki bu, onların hakimiyyətini saxlaması üçün zəmanət olacaq”, - deyə o, PMC-nin bunu nəzərdən keçirdiyini bildirib. Adının açıqlanmasını istəməyən Qərb hərbi rəsmisi AP-yə deyib ki, o da xuntanın Malidə yardım üçün Vaqnerə müraciət etdiyini eşidib.

Heç kimə sirr deyil ki, Wagner PMC-nin Afrikadakı hərəkətləri ABŞ-da da ciddi narahatlığa səbəb olub. Britaniyanın BBC-yə istinadən verdiyi məlumata görə, ABŞ dövlət katibi Entoni Blinken ABŞ-ın Saheldə Wagner PMC-lərin görünməsindən narahat olduğunu bildirib. O, Vaqnerlilərin Nigerdəki qeyri-sabitlikdən istifadə etməyə çalışacağını təklif etdi. Təsadüfi deyil ki, Ağ Ev artıq Afrikada Vaqner PMC-ləri ilə mübarizə aparmaq üçün ABŞ Konqresindən 200 milyon dollar istəyib.

Bu baxımdan uzun illərdir Almaniya hökuməti üçün analitik mərkəz kimi fəaliyyət göstərən Berlin Elm və Siyasət Fondunun nəşrlərinə diqqət yetirmək məntiqlidir. Təxminən bir ay əvvəl onun saytında “Tərəfdaşlar axtarılır: əmtəə sektorunda yeni ittifaqlar haqqında” ümumi başlığı ilə məqalələr toplusu dərc olunub. Onlar bildirirlər ki, son vaxtlar Almaniya hökuməti və Aİ rəhbərliyi mövcud əlaqələri dərinləşdirmək və tədarükləri şaxələndirmək üçün əmtəə sektorunda strateji tərəfdaşlığın yaradılmasına mərc edirlər. Əvvəla, bu, Çindən asılılıqdan qurtulmaq üçün edilir, çünki Aİ-nin xammal təchizatında mərkəzi yeri məhz bu ölkə tutur. Bu cür tərəfdaşlıqlar müxtəlif formalarda inkişaf etmişdir və uran və digər faydalı qazıntıların çıxarılması sahəsində Fransa-Nigeriya əməkdaşlığı buna misaldır. Müəlliflərin fikrincə, bu cür tərəfdaşlıqlar Qərb üçün lazım olan xammala malik olan ölkələrin hökumətlərinin sabitliyinə və orada Qərbin insan hüquqları standartlarının təbliğinə töhfə verməlidir.

Aydındır ki, vaqnerçilər belə niyyətlərin həyata keçirilməsinə mane olublar. Fransanın “Monde” qəzeti bununla bağlı qeyd edib ki, “Ukraynada, Suriyada, Afrika qitəsində, Cənubi Amerikada, Avropa və ABŞ-da silahların köməyi ilə, təbliğat fabrikləri ilə Priqojin Rusiya prezidentinin maraqlarına canfəşanlıqla xidmət edirdi". Putin bəzi hökumət funksiyalarını autsorsing etməyə razılaşdı, lakin Priqojinin özünü legitimləşdirmədi. Monde hesab edir ki, bu, “Putinin tam və əlaqələndirilmiş hakimiyyət konsepsiyasına tamamilə zidd olardı”.

Yəqin ki, buna əlavə edə bilərsiniz ki, məhz PMC "Vaqner"in fəaliyyət göstərdiyi "boz hüquqi zona"nın olması bu zərbəni vurmağa imkan verdi.

BRİKS ölkələrinin liderləri Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Efiopiya, Argentina və BƏƏ-ni 2024-cü ildə assosiasiyaya üzv olmağa dəvət ediblər. Yohannesburqda keçirilən bu 15-ci sammit zamanı bu barədə müzakirələr diqqət mərkəzində olub. Bütün BRIKS ölkələri (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika) yeni dövlətlərin qəbulunu dəstəkləyib. Birliyin tərkibini kimin qəbul edəcəyi və nə qədər tez artırılacağı ilə bağlı fərqlər aradan qaldırılıb. Rusiya Federasiyası 2024-cü ildən onun sədri olacaq, lakin bu rol texniki xarakter daşıyır.

Cümə axşamı sammitin plenar iclası “Yohannesburq-2” adlı yekun bəyannamənin imzalanması ilə başa çatıb (birinci bəyannamə 2018-ci ildə Cənubi Afrikada da keçirilən onuncu BRİKS sammitini başa vurub). Videobağlantı vasitəsilə danışan Rusiya prezidenti Vladimir Putinin sözlərinə görə, onun təsdiqi asan olmayıb. “Biz assosiasiyanın genişləndirilməsinin birinci mərhələsi ilə bağlı konsensusa nail olmuşuq. Ondan sonra digər mərhələlər keçəcək”, - Cənubi Afrika prezidenti Siril Ramafosa mətbuat konfransında bildirib.

Əksər Qərb mediası şərhçilərinin etiraf etdiyi kimi, BRİKS-in beş hazırkı üzvünün hamısı bunu G7 kimi Qərbin dominantlıq etdiyi ittifaqlara qarşı tarazlıq kimi görürdü. Bunu BRİKS-in Dünya Bankına alternativ olaraq Şanxayda yerləşən bank yaratması da sübut edirdi. Onun məqsədi inkişaf etməkdə olan ölkələri maliyyələşdirməkdir. Qəbul edilmiş bəyannamədə deyilir: “Beşlik” öz ölkələrinin Maliyyə Nazirliklərinə və Mərkəzi Banklarına milli valyutalar əsasında ödəniş alətləri və platformalarının işə salınması imkanlarını nəzərdən keçirməyi tapşırıb. Sənəddə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı dünya nizamının təməl daşı adlanır. Onun (eləcə də ÜTT-də və bir sıra digər beynəlxalq təşkilatlarda) inkişaf etməkdə olan dövlətlərin təmsilçiliyinin artırılması istiqamətində islahatların aparılmasının zəruriliyi qeyd edilib. Bəyannamədə insan hüquqlarının müdafiəsinə seçmə yanaşmanın qəbuledilməzliyi qeyd edilib və münaqişələrin, o cümlədən Ukraynadakı münaqişələrin danışıqlar yolu ilə həllinə hazır olduqları bildirilib.

Lakin BRİKS üzvlərinin maraqları heç də eyni deyil - sammit də bunu xatırladıb. Çinin assosiasiya ölkələri arasında ən güclü iqtisadi güc kimi mövqeyinə xüsusi diqqət yetirildi. Çin prezidenti Cinpin əvvəllər Ramafosa ilə danışsa da, sammitin ilk iclasında iştirak etməməsi ilə təəccübləndi. Onun adından ticarət naziri Vanq Ventao çıxışını oxudu. Onun əsas tezisi Qərb ekspertlərinin Çinin BRİKS-i anti-Qərb blokuna çevirmək istəməsi ilə bağlı fikirlərinə ziddir. Prezident qeyd edib ki, birləşmənin məqsədi qarşıdurmada tərəf tutmaq deyil.

Amma “beşlik” ölkələrinin liderləri öz çıxışlarında, rəsmi görüşlərin pərdəarxası və ekspert birliyində təşkilatın gələcəyi ilə bağlı fikirlərini açıqladıqdan sonra BRİKS-in “işə qəbul edənlərin” hansı xəttə keçəcəyi ilə bağlı müzakirələr başlayıb. “New York Times” qəzetinin yazdığına görə, Səudiyyə Ərəbistanının qoşulması assosiasiyaya daha böyük iqtisadi çəki verəcək. Çinlə əlaqələri intensiv şəkildə inkişaf etdirdi və ABŞ ilə uzun müddətdir mövcud olan təhlükəsizlik əlaqələrinin əksinə olaraq, müstəqil xarici siyasət nümayiş etdirdi. Fevral ayında Pekinin vasitəçiliyi ilə səudiyyəlilər İranla diplomatik münasibətləri bərpa ediblər. Ukraynaya dəstək verməyə çağıran Amerikanın təzyiqlərinə baxmayaraq, krallıq digər ərəb ölkələri kimi qəti şəkildə neytral qalıb.

Hindistan, Braziliya və Çin Latın Amerikasının üçüncü ən böyük iqtisadiyyatı olan Argentinanın qoşulmasını müdafiə ediblər. Problem ondadır ki, ölkə iqtisadi böhran yaşayır. Onun valyutası düşür, 12 ay ərzində inflyasiya 113% təşkil edib. Lakin Argentinanın əsas iqtisadi tərəfdaşı olan Braziliya BRİKS-in kritik vəziyyətdən çıxmağa kömək edəcəyi ümidi ilə onun üzvlüyünü dəstəkləyib.

Dünyada ikinci ən böyük qaz ehtiyatına malik olan İran, qeyri-Qərb dövlətləri ilə əlaqələri gücləndirmək ümidi ilə iyun ayında üzv olmaq üçün müraciət etmişdi. Onun iqtisadiyyatı da inflyasiyadan əziyyət çəkir, ABŞ sanksiyalarının itkiləri ilə üzləşir. Ölkə Çinə endirimli neft satışı, həmçinin BRİKS üzvləri ilə ticarətin genişləndirilməsi sayəsində ayaqda qalır.
Misir ABŞ-dan ən çox yardım alan ölkələrdən biridir. Amma bu, onun Rusiya Federasiyası və Çinlə möhkəm əlaqələr saxlamasına mane olmur. Rusiya Misirdə ilk atom elektrik stansiyasını tikir, Çin dövlətin yeni paytaxtını tikir. Amma nə ABŞ, nə də Aİ ölkələri Afrikadakı nüfuzlu tərəfdaşını itirmək istəməyərək Misirə dəstəyi azaltmağı düşünmür.

Zəngin neft hasil edən BƏƏ ölkəsi həm də Qərb və Şərqlə əlaqələri saxlamaqda mahirdir. Onun BRIKS-də iştirakı assosiasiyaya daha böyük iqtisadi çəki verəcək. Efiopiyanın qəbulu, əksinə, siyasi mülahizələrdən irəli gəlir. Afrikanın bu ən qədim müstəqil ölkəsi vətəndaş müharibəsi nəticəsində zəiflədi. Amma onun BRİKS-ə qoşulması onu göstərəcək ki, afrikalıların maraqlarına xüsusi diqqət yetiriləcək.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Çin və Müasir Asiya İnstitutunun elmi direktoru Aleksandr Lukin verdiyi müsahibədə qeyd edib: “BRİKS üzvləri arasında bəzi keçilməz fikir ayrılıqlarından danışmaq düzgün deyil.Assosiasiyanın bütün üzvləri Qlobal idarəçilik sistemində qeyri-Qərb ölkələrinin daha çox rol oynamasını müdafiə etmək. Bu məsələdə onların arasında heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Rusiya sədr olacaq, lakin bu rol rotasiyaya tabedir, texnikidir. Bu heç bir fayda vermir. Xüsusən də BRİKS-ə daxil olmayan Ukraynanın bununla heç bir əlaqəsi yoxdur”.

Ali İqtisadiyyat Məktəbinin aparıcı elmi işçisi Vasili Kaşin isə bildirib ki, həmin ölkələr BRİKS üzvlərinin əksəriyyətinin qoşulmaqda maraqlı olduğu assosiasiyaya qəbul edilib. O, həmçinin qeyd edib ki, Çin və Afrika dövlətlərinin Ukrayna ilə bağlı sülh təşəbbüsləri gələcəkdə döyüş meydanında mənzərənin dəyişəcəyi təqdirdə öz bəhrəsini verə bilər.

BRİKS sammitinin nəticələrini Rusiyanın Teleqram kanallarının müəllifləri də şərh ediblər. “BRICS-ə yeni üzvlərin qəbulu üçün dünən təsdiqlənmiş rəsmi meyarlar hələ görünmür. Amma indidən bəllidir ki, Asiyanın ən böyük neft hasil edən üç ölkəsi, öz aralarındakı münasibətlərin bütün tarixən çətin xarakteri ilə birliyə yeni, daha doğrusu, əlavə keyfiyyət verəcəklər. Böyük ölçüdə onların keçmiş hegemonla mövcud və potensial ziddiyyətlərinin bir-birindən daha dərin və həll olunmaz olmasına əsaslanır”.

V.VƏLİYEV

P.S. Məqalədə xarici mənbələrə istinadlar var.