Rusiyalı ekspert: İranın Qafqazda təsirini itirməsi Tehranı qıcıqlandırır - MÜSAHİBƏ

“Paris Ermənistandakı siyasi qüvvələri revanşist ritorikaya sövq edir və "Türk təhlükəsi" ilə mübarizədə kömək vəd edir. İran da eyni "təhdiddən" danışır”

Moskvada yerləşən Rusiya İslam Dünyası Araşdırmaları Mərkəzinin tarixçi-şərqşünası İsa Cavadov “Caliber” analitik mərkəzinə müsahibəsində regionda baş verən hadisələr və gedən proseslər haqda maraqlı fikirlər səsləndirib, yaranmış vəziyyəti təhlil edib. Müsahibəni oxucularımıza təqdim edirik.

- İranın Azərbaycanla sərhəddə hərbi fəallığının səbəbi nədir?

- İranın Azərbaycanla sərhəddəki hərbi fəallığı İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, Azərbaycan ordusunun Araz çayı boyunca azadetmə əməliyyatları apardığı vaxtdan qeydə alınıb. Hətta o vaxt İran rəhbərliyi Bakıya ziddiyyətli mesajlar göndərdi və güc nümayiş etdirərək Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin irəliləyiş sürətinə təsir edəcəyinə ümid etdi.

30 il ərzində işğal olunmuş Qarabağ əraziləri, güc boşluğu səbəbindən, müxtəlif qüvvələr tərəfindən qaçaqmalçılıq və qanunsuz ticarət fəaliyyəti daşımaq üçün istifadə edilirdi və dolayı məlumatlara görə, İran tərəfi də istisna deyildi. Bu cəhətdən, Azərbaycanın qələbəsindən sonra beynəlxalq təcrid şəraitində olan İran şimaldakı qanunsuz əməliyyatları üçün mövcud olan"boşluğu" itirdi.

Tehranın uzun müddətdir ki, Türkiyə ilə güclü hərbi ittifaqı olduğu üçün Bakıya iddialarını nəzərə alsaq, Azərbaycanın özünün qələbəsi də müsbət bir şey kimi qiymətləndirilə bilməzdi. İkincisi, regional liderlik uğrunda mübarizədə Türkiyə İranın ənənəvi rəqiblərindən biridir və mövqelərinin fərqliliyi Suriya, İraq və son zamanlar Qafqazda nəzərə çarpır.

Üstəlik, İran özünü Qarabağ münaqişəsinin vasitəçisi kimi göstərə bilmədi və bununla da Qafqazın siyasi proseslərində əhəmiyyətini artıra bilmədi. Azərbaycanla Ermənistan arasındakı ənənəvi "vasitəçi" həmişə Rusiya Federasiyası olub və bu yaxınlarda Türkiyə də sülh nizamlanmasına qoşulub, həmçinin, Azərbaycan və Gürcüstanın layihələrində fəal iştirak edir. Bu səbəbdən İranın bu bölgədəki təsiri və əhəmiyyətinin aşağı olması bu dövləti qıcıqlandıran başqa bir faktora çevrildi.

Bakı ilə Tehran arasındakı münasibətlərin gərginləşməsində son faktor İranın sülhməramlılarının məsuliyyət zonasındakı ərazilərə qaçaqmal yükü çatdırmaq üçün bəzi hissələri Azərbaycandan keçən Gorus-Qafan avtomobil yolunu istifadə etməsi oldu. Bu cür hərəkətlərin arzuolunmazlığını dinc vasitələrlə cənub qonşusuna çatdırmağın mümkün olmadığını anlayan Azərbaycan, öz təhlükəsizlik aparatından istifadə edərək, ərazisinə müxtəlif məhsulların qanunsuz gətirilməsini məhdudlaşdırdı. Əks halda, quldur birləşmələrinin istehkam qura biləcəyi və ya silahlı təxribat törədə biləcəyi materiallar Qarabağa nəql edilə bilər. İran tərəfi, sərhəddəki hərbi təlimlər və yüksək təbliğat bəyanatları ilə bu cür güc nümayişinə səbəb olan siyasətinin növbəti çöküşündən son dərəcə narazı idi.

- İran xarici işlər nazirinin Rusiyaya son səfəri. Bildiyiniz kimi, Sergey Lavrovla danışıqlar zamanı Azərbaycan əleyhinə ritorika ilə danışdı, amma Rusiya bu mövzuda yanaşmanı bölüşmədi. Səbəbini izah edə bilərsinizmi?

- Aydındır ki, əvvəlcə İran "Türk təhlükəsi" kartını oynamaq istəyərək Rusiya tərəfinin dəstəyinə arxalanırdı. İran və Rusiyanın Suriyada daha çox təmas nöqtələri olduğu üçün, Türkiyənin iştirakı əleyhinə hökumətyönümlü təşkilatların fəaliyyətinə nəzarət etdikləri üçün belə bir müraciət özlüyündə təəccüblü deyil.

Lakin Tehran Cənubi Qafqazın münaqişələrin həllində tamamilə fərqli bir xüsusiyyətə malik olduğunu nəzərə almadı. Dövlətlər arasında sülhə nail olmaq üçün ən vacib amil nəqliyyat əlaqələrinin, o cümlədən Zəngəzur dəhlizinin blokdan çıxarılmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiya bunu öz iqtisadi faydası hesab edərək bu gündəmi fəal şəkildə təbliğ edən ölkələrdən biridir. Azərbaycan və Türkiyə arasında quru əlaqəsi qurulmasını istəmədiyini açıq şəkildə nümayiş etdirən İran, son nəticədə Rusiyanın Qafqazın nəqliyyat inteqrasiyası sahəsində səylərini rədd edir. Üstəlik, atəşkəs rejimini qorumaq prioritet olduqda İranın məntiqsiz və militarist pafosu dağıdıcı görünür və eyni erməni revanşizmini mükəmməl şəkildə tamamlayır. Lakin Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi Abdollahianın Azərbaycandakı "sionistlər" və "cihadçılar" haqqında danışdığı nağıllara mənfi fikirlə cavab verdi.

- Zəngəzur dəhlizinin iqtisadi üstünlükləri nələrdir və onun açılması prosesinə hansı qüvvələr mane olur?

- Zəngəzur dəhlizinin böyük üstünlüyü, bir neçə ölkə və regionun bir-biri ilə daha rahat əlaqə qura bilməsidir. Bu marşrut Azərbaycan və Türkiyə üçün əhəmiyyəti ilə yanaşı, həm də Rusiya ilə Türkiyəni birləşdirəcək və hər iki ölkənin Şərqi və Cənubi Avropa, Balkanlar və Yaxın Şərqdə iqtisadi maraqlarını irəli sürməsinə imkan verəcək. Bu dəhliz müəyyən dərəcədə Ermənistanın təcrid vəziyyətindən çıxmasına da kömək edir və onu Rusiya ilə əlaqələndirir. Gürcüstan dəhlizi Ermənistan üçün çox məhduddur, çünki Rusiyaya gedən dəmir yolları Abxaziyadakı silahlı münaqişə səbəbindən işləmir və yollar qışda qeyri-sabitdir.

Azərbaycanın özü üçün Zəngəzur dəhlizi, mallarının Naxçıvan və Türkiyəyə çatdırılması üçün vaxt və maliyyə mənbələrində əhəmiyyətli bir azalmadır, çünki digər halda Gürcüstan və İran marşrutlarından istifadə etmək lazımdır.

Ancaq bütün bu müsbət cəhətlərə baxmayaraq, Zəngəzur dəhlizinin bir çox rəqibi var və beynəlxalq aləmdə belə bir yanaşma yeni deyil. Hələ 1918-1919-cu illərdə, Azərbaycan Naxçıvanın və Zəngəzurun azad edilməsi uğrunda müharibə apararkən və Şərqi Anadoluda türk milli hərəkatı yarandığı zaman, bir sıra ingilis, fransız və amerikalı qəzetlər bu torpaqlar arasında quru əlaqəsinin olduğunu vurğulamışlar. Osmanlı İmperiyası və Azərbaycan, Antanta ölkələrinin maraqlarını təhdid edən "panturanist və panislam ittifaqlarının" yaranmasına səbəb ola bilərdi. Azərbaycanla Türkiyə arasında böyük bir məsafə yaratmaq məqsədi ilə əksəriyyətinin müsəlman əhalisi olduğu geniş əraziləri süni şəkildə Ermənistana ayrılması lazım idi.

Bir əsr sonra, iki ölkə arasında birbaşa quru əlaqəsi yaranması ideoloji qorxusu bu gün də aktualdır. Fransanın bu gün də eyni mövqedə necə durduğunu müşahidə edə bilərik, Paris Ermənistandakı siyasi qüvvələri revanşist ritorikaya sövq edir və "Türk təhlükəsi" ilə mübarizədə kömək vəd edir. İran eyni "təhdiddən" danışır, Qafqazdakı regional rəqibi ilə məşğul olmaq istəmir. Bundan əlavə, İran üçün Zəngəzur dəhlizinin açılması Azərbaycanın üzərindəki rıçaqların itirilməsi deməkdir, çünki Bakının Naxçıvanı təchiz etmək üçün artıq İran yollarına ehtiyacı olmayacaq.

İran mediasında Zəngəzur dəhlizinin açılmasının İran-Ermənistan sərhəddində Azərbaycanın nəzarətinin qurulması demək olacağı qorxusu ifadə olunur. Rusiya tərəfinin dəhlizin işləməsinə və təhlükəsizliyinə cavabdeh olacağını nəzərə alsaq, bu cür bəyanatların nə dərəcədə əsaslı olduğu, Tehranın təbliğatçılarının düşünməli olduğu bir sualdır.

Ermənistan öz ərazisini yeni nəqliyyat qovşağı ilə təmin etmək məsələsində oxşar narahatlıqları rəhbər tutur. Eyni zamanda, Bakının artıq Laçın dəhlizini açması və erməni tərəfi üçün Gorus-Qafan avtomobil yolunun Azərbaycan hissələrindən sərbəst keçid etməsinə şərait yaratması tamamilə nəzərə alınmır.

Rusiya tərəfinə gəlincə, bu mövzuda ciddi irəliləyişin olmamasının Azərbaycanı bir daha problemin hərbi yolla həllinə məcbur edə biləcəyi narahat edir. Belə bir dəhliz ideyasının özü heç bir şəkildə Rusiyanın maraqlarına zidd deyil və hətta əksinə, Moskva əslində 10 noyabr 2020-ci ildə təklif etdiyi üçtərəfli bəyanat çərçivəsində onun təşəbbüskarıdır.

- Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanması perspektivini necə qiymətləndirirsiniz?

- Tam hüquqlu sülh müqaviləsinin imzalanmasından hələ çox uzaqdır və onun taleyi bir çox cəhətdən siyasi böhran vəziyyətinin hələ də müşahidə olunduğu Ermənistanda baş verənlərdən asılıdır və hakimiyyət Azərbaycanla münasibətlər barədə dəqiq mövqe ortaya qoya bilmir. İrəvanda nazirliklərin və digər idarələrin yaxşı qurulmuş işi yoxdur, çünki onların hər biri prosesləri özünəməxsus şəkildə şərh edir.

Bayaq dediyim kimi, Ermənistan tərəfi üçtərəfli bəyanatın həyata keçirilməsinə kifayət qədər sərmayə qoymur. Əgər Azərbaycan artıq öz magistral yollarını Ermənistan vətəndaşları üçün təmin edirsə, Ermənistan Zəngəzur dəhlizinin açılmasını çox gecikdirir. Erməni icması hesab edir ki, bölgədə yalnız bir tərəf üçün rahat şərait yaradılmalıdır. Eyni şəkildə, sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi ilə paralel olaraq qoşunlarını Qarabağdan çıxarmaq və sərhədi delimitasiya etmək öhdəlikləri ilə bağlı Ermənistanın hərəkətləri şübhə doğurur.

Aydındır ki, 2020-ci ilin noyabrında baş verən tam məğlubiyyətdən sonra belə, erməni siyasi dairələri əhalini səfərbər etmək üçün əlverişli şovinist ambisiyalarından hələ də əl çəkə bilmir. 2020-ci ilə qədər olduğu kimi, Ermənistanın taktikası öhdəliklərini yerinə yetirməmək üçün həll prosesini gecikdirmək və status-kvonu dəyişmək ola bilər. Bu məqsədlə İrəvan, istər İran, istər Fransa, istərsə də ABŞ olsun, öz tərəfinə yeni bir müdafiəçi cəlb etməyə çalışır.

Buna baxmayaraq, 30 illik sükutla müqayisədə müsbət meyillər var. Zaman zaman Ermənistan rəhbərliyi Azərbaycan və Türkiyə ilə iqtisadi əməkdaşlığa hazır olması, 3 + 3 platformasına qoşulmaq istəyi ilə bağlı bəyanatlar verir, eyni zamanda Azərbaycanın Gorus-Qafan avtomobil yolunda iştirak hüququnu tanıyır.

Buna görə də, sülh müqaviləsinin imzalanması prosesini sürətləndirmək üçün bütün maraqlı ölkələr Qafqazda iqtisadi əməkdaşlığın üstünlüyü ilə bağlı məlumatlandırma işini davam etdirməlidirlər. Ermənistanın ümidsiz ittifaqlar və ərazi iddiaları yerinə sülh və firavanlıq ehtiyacını dərk etməsi vacibdir.

Tərcümə - Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə "Müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi ilə 44 günlük “Vətən Müharibəsi”ndə qazanılmış tarixi qələbə, Ermənistan tərəfindən törədilmiş sülh və insanlıq əleyhinə cinayətlər, habelə müharibə cinayətləri ilə bağlı həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması" istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.