Ermənistanda qurulan tələ - ANALİZ

İrəvan Rusiya ilə Qərb arasında seçim etməkdədir

İrəvanla Moskva arasında münasibətlər bir il əvvəl Ermənistan-Azərbaycan sərhədində baş verən toqquşmadan sonra pisləşib. Sonra İrəvan bəyan etdi ki, Göyçə (Geqarkunik), Dərələyəz (Vayots Dzor) və Zəngəzur (Sünik) vilayətlərindəki sərhəd rayonları atəşə tutulub. Halbuki bu ərazilərin Qarabağla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bakı təkid edirdi ki, sərhəddə Azərbaycan qoşunlarının mövqelərinə hücum edən Ermənistan hərbçiləridir. İrəvan sülh prosesini pozmaq niyyətində ittiham olunurdu. Həmin vaxt Ermənistan hakimiyyəti Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına (KTMT) müraciət etdi və təşkilatın qərargahının Əməliyyat Qrupu İrəvana gəldi. Ermənistan Müdafiə Nazirliyi bildirdi ki, missiyanın məqsədi respublikanın Azərbaycanla sərhədində monitorinq keçirməkdir.

Lakin son anda məlum oldu ki, İrəvanda başqa sifarişin köməyi gözlənilir. Ötən gün Ermənistanın xüsusi təyinatlı səfiri Edmon Marukyan İrəvanın KTMT-nin Ermənistan-Azərbaycan sərhədinə missiya göndərmək təklifindən niyə imtina etməsi ilə bağlı sualını cavablandırarkən belə izah edib: “Biz siyasi qiymət verilməsini və KTMT mexanizmlərinin həyata keçirilməsini gözləyirdik. Bu baş vermədi. İndi həllini gözləyən problemlər var”.

O, Moskvada anlaşılmazlığa səbəb olan İrəvanın başqa bir mövqeyi ilə bağlı sualı da cavablandırıb. Söhbət Ermənistanın ratifikasiya etmək niyyətində olduğu Roma Statutundan gedir. Bununla belə, Roma Nizamnaməsi martın 17-də Rusiya prezidenti Vladimir Putinin həbsinə order verən Haaqa Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (ICC) Nizamnaməsidir. Bu nizamnaməni qəbul etmiş ölkələr barələrində order verilmiş vətəndaşları məhkəməyə verməlidirlər. Yəni, İttifaq dövlətinin lideri Putin İrəvana gəlsə, Roma Nizamnaməsi ratifikasiya olunarsa, Ermənistan hakimiyyəti onu həbs etməli olacaq. “Roma Əsasnaməsinə gəlincə, məlumatlı şəxs kimi deyə bilərəm ki, bu məsələ ilə bağlı Rusiya Federasiyasına təklif verilib, görüş keçirilib, proses gedir”, - Edmon Marukyan bildirib.

O, Ermənistan hakimiyyətinin Rusiyaya qarşı deyil, Azərbaycanın respublika ərazisində hərbi əməliyyatlarına görə BCM-nin Roma Statutunu ratifikasiya etmək niyyətində olduğunu vurğulayıb. Səfirin fikrincə, belə hallar beynəlxalq cinayət təqibinin obyektinə çevrilməlidir. O, Rusiyanın bütün vəziyyəti anladığını vurğulayıb. Bundan əvvəl Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan BCM-nin Roma Əsasnaməsinin tam şəkildə ratifikasiya olunacağını bildirib. Nazirlər Kabinetinin rəhbəri əlavə edib ki, bu prosesin Rusiya ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Ancaq Moskvada vəziyyətə başqa cür baxırlar. Ermənistanın Rusiya Federasiyasındakı səfiri Vaqarşak Arutyunyan özünü Cənubi Qafqaz respublikasının “bir sıra qeyri-dost addımları”na izahat verməli olub. Rusiya hakimiyyətinin bu cür addımlarına Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Əsasnaməsinin ratifikasiyası prosesinin başlanması, baş nazir Nikol Paşinyanın həyat yoldaşının Kiyevə səfəri və Ermənistanla ABŞ arasında hərbi təlimlərin elan edilməsi daxildir.

Paşinyan bildirib ki, həyat yoldaşı Anna Akopyanın Ukrayna prezidentinin həyat yoldaşı Yelena Zelenskayanın təşkil etdiyi sammit üçün Ukraynaya səfəri yersiz siyasiləşdirilməyə başlayıb. Paşinyanın sözlərinə görə, onun həyat yoldaşı uzun müddətdir ki, “birinci xanımlar və cənablar forumu”nun fəaliyyətində və bu tərəfdaşlıq çərçivəsində tədbirlərdə iştirak edir. Xüsusi Səfir Edmon Marukyan erməni-amerikan hərbi təlimləri ilə bağlı suala da cavab verib. O bildirib ki, təlimlər Ermənistanın da iştirak etdiyi sülhməramlı missiyalar çərçivəsində keçirilir.

Ötən bazar günü İrəvan Ağsaqqallar Şurasına seçkilərdə səs verdikdən sonra Nikol Paşinyan jurnalistlərə deyib: “Bizimlə bağlı bütün bəyanatları diqqətlə izləyirik, lazım gəldikdə reaksiya veririk və reaksiya verəcəyik”. ABŞ dövlət katibinin köməkçisi Yuri Kimin iradına cavab olaraq bildirib ki, Birləşmiş Ştatlar “vəziyyəti onların çalışdıqları həddə çatdırmağa çalışır və bu, Ermənistanın ABŞ-ın tərəfdaşı olmaq üçün real qərarıdır”. Paşinyan əlavə edib ki, Rusiyadan fərqli olaraq Ermənistan Respublikası şəffaf siyasət yürüdür: “Ermənistan xarici siyasət vektorunu o mənada dəyişə bilməz ki, Ermənistanın xarici siyasəti həmişə dövlət maraqlarına uyğundur. Buna görə də Ermənistan Respublikasının xarici siyasəti həmişə bu maraqlara əsaslanaraq istiqamətləndirilir”.

Paşinyan jurnalistin “Rusiyanın Ermənistanın addımlarını qeyri-dost adlandırması” ilə bağlı sualına da cavab verib. “Rusiya Federasiyasının rəhbəri bildirib ki, Ermənistanın baş naziri ilə problem olmadığı kimi, Ermənistanla da heç bir problem yoxdur. Nikol Paşinyan Vladimir Putinə məktubunun məzmunundan da danışıb. “Rusiya Prezidenti Vladimir Putinə ünvanlanmış məktubda vəziyyətə dair qiymətləndirməmiz öz əksini tapıb, bu, bu il ərzində artıq yeddi-səkkiz telefon danışığında qeyd olunub. Bizim ictimai və iş ünsiyyətimizin məzmunu bir-birindən çox da fərqlənmir. Rəsmi məktublar üçün janr qaydaları var. İctimaiyyətlə dediyimiz hər şeyi biz də rəsmi məktub janrının qaydaları çərçivəsində bəyan edirik və eyni şeyi deyirik. Bəli, bu yazışmalar məxfidir, bu məktublar dərc olunmur, amma siz onların məzmununu bilirsiniz”, deyib.

Daha əvvəl Vladimir Putin Şərq İqtisadi Forumunun (EEF) plenar iclasında Ermənistanın baş nazirinin ona mövcud vəziyyətlə bağlı ətraflı məktub göndərdiyini bildirib. Bu arada Ermənistan-Azərbaycan sərhədində və Qarabağ ətrafında gərginlik qalmaqdadır. Bunu Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Ararat Mirzoyan deyib. “Biz beynəlxalq tərəfdaşlarla fəal işləyirik. Biz Azərbaycan konstruktiv sahəyə daxil olana qədər bu cür işi davam etdirməliyik, çünki biz sülh istəyirik və uzunmüddətli sülh istəyirik”, - Mirzoyan bildirib. O, həmçinin qeyd edib ki, Ermənistan Azərbaycanla sülh müqaviləsi üzərində işini heç vaxt dayandırmayıb.

Yada salaq ki, 2021-ci ildə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olduğunu bəyan edib. 2022-ci ilin martında Bakı İrəvana münasibətlərin normallaşdırılması ilə bağlı beş bəndlik təklifini çatdırıb. Erməni tərəfi layihədə düzəlişlər edərək, onun Bakıya göndərib. O vaxtdan bəri tərəflər arasında müxtəlif səviyyələrdə bir neçə raund danışıqlar aparılıb. Ermənistan, Rusiya və Azərbaycan xarici işlər nazirləri səviyyəsində sonuncu görüş iyulun 25-də Moskvada baş tutub. Ermənistan XİN-in başçısı bildirib ki, sentyabrın 13-də Ermənistan tərəfi Azərbaycan tərəfinə münasibətlərin nizamlanması və sülhün bərqərar edilməsi haqqında sazişin beşinci nəşrini təhvil verib. Sentyabrın 16-da Bakıdan yeni təkliflər daxil olub. Proses davam edir. Amma onun bitmə tarixi məlum deyil.

İrəvanla Moskva arasında münasibətlərə gəlincə, politoloq Suren Sarkisyan açıqlamasında qeyd edib ki, bir tərəfdaşın şikayəti, digərinə qarşı heç nə etməməsi heç bir nəticə verməyəcək. “Bəzi addımlar lazımdır və bunun üçün aydın strategiya olmalıdır. Siz bir xarici siyasət vektorunu digərinə dəyişə bilməzsiniz, bir tərəfdaşla münasibətləri kəsib, digəri ilə münasibətləri dərinləşdirməyəsiniz. Vektorun dəyişdirilməsi məhz belədir. Bir çox ölkələrin təcrübəsinin göstərdiyi kimi, əvvəl başqa vektorla əlaqələr dərinləşir, sonra isə indiki vektorla əlaqələr kəsilir. Belə olan halda Ermənistan hakimiyyətinin davranışı anlaşılmazdır və heç bir məntiqə, o cümlədən vektorun dəyişdirilməsi məntiqinə sığmır. Bu, tərəfdaşların Ermənistanı başa düşməməsinə gətirib çıxarır. Ona görə də biz ABŞ və Rusiya arasında gərgin münasibətlərin mərkəzində özümüzü görürük”, - deyə politoloq yekunlaşdırıb. Onun sözlərinə görə, 30 il ərzində ABŞ-ın strategiyası Rusiya Federasiyasının regiondakı təsirini azaltmaqdan ibarət olub ki, gələcəkdə onu buradan çıxara bilsin. Sarkisyan bunu normal geosiyasi qarşıdurma adlandırıb.

Bu arada Nikol Paşinyan “Politico”ya müsahibəsində etiraf edib ki, Qərb ölkələri hələ də Ermənistanın ehtiyac duyduğu bütün dəstəyin mənbəyi hesab olunmaqdan uzaqdır. Eyni zamanda o, bəyan edib ki, Ukrayna münaqişəsinə görə Qarabağ münaqişəsi zamanı Moskvanın maraqlarını müdafiə etdiyi İrəvan artıq öz təhlükəsizliyinin qarantı kimi Rusiyaya arxalana bilməz. Paşinyan “Politico”ya müsahibəsində qeyd edib ki, Qarabağ Rusiya sülhməramlılarının məsuliyyət zonasıdır. “Problemlər mövcud olduğu üçün Rusiya sülhməramlıları öz vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilmədilər. Amma deyə bilmərəm ki, Rusiya sülhməramlıları Qarabağda olmasaydı, indi vəziyyət daha yaxşı olardı”, - Paşinyan yekunlaşdırıb.

Vladimir Putin Şərq İqtisadi Forumunun iclasında bildirib ki, Ermənistan rəhbərliyi mahiyyət etibarilə Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyini tanıyıb. Prezident bunun Rusiyanın deyil, Ermənistan rəhbərliyinin qərarı olduğunu vurğulayıb. Eyni zamanda o, Paşinyanla təmasda olduğunu, ünsiyyətdə heç bir problem olmadığını bildirib.

ABŞ-ın Qarabağ düsturu

ABŞ Qarabağ məsələsində Rusiya ilə dialoq apara bilməz, lakin rusların tərəfləri müzakirəyə dəvət etdiyini bilirlər. Bunu müsahibəsində ABŞ-ın ATƏT-dəki səfiri Maykl Karpenter deyib. “Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsi Rusiyanın iştirak etdiyi çoxsaylı formatlara təsir edib, çünki Moskva beynəlxalq sistemin normalarını o dərəcədə pozub ki, onunla əməkdaşlıq yollarını tapmaq çətindir. Lakin eyni zamanda ABŞ Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin, sərhədlərin həllinə, ədalətli və davamlı sülh axtarışına diqqət yetirib. Məhz buna görə də biz Ermənistan və Azərbaycanla ikitərəfli və üçtərəfli görüşlərdə iştirak edirik və Avropa İttifaqının, xüsusən də Avropa Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin səylərini dəstəkləyirik.

Ancaq heç kimə sirr deyil ki, ruslar tərəfləri müzakirələrə dəvət edirlər və heç kimə sirr deyil ki, rusların yerdə sülhməramlıları var. Hazırda biz rusların hərəkətləri ətrafında dialoq apara bilmərik, Rusiya müzakirələrində iştirak etmək istəyib-istəməyəcəyinə tərəflər özləri qərar verirlər”, - Karpenter bildirib.

Vasitəçilərdən danışan amerikalı diplomat vurğulayıb ki, ABŞ digərlərindən fərqli olaraq Ermənistan və Azərbaycanın qonşusu deyil, qərəzli maraqları yoxdur və buna görə də daha qərəzsiz və səmimi ola bilər. Karpenterin sözlərinə görə, bundan həm İrəvan, həm də Bakı xəbərdardır. “Düşünürəm ki, hər iki tərəf Birləşmiş Ştatların xidmətinə regiona sülh gətirmək üçün dürüst və səmimi səy kimi baxır, çünki biz bunun uzunmüddətli faydalarını görürük: Biz qonşu ölkə deyilik, ona görə də “şəxsi” maraqlarımız yoxdur. Düşünürəm ki, bu, ABŞ üçün də üstünlük ola bilər ki, bu da bizə bu fikir ayrılıqlarının həllinə nail olmaq üçün qərəzsiz diplomatik vasitələrdən istifadə etməyə imkan verəcək”, - diplomat vurğulayıb.

İndiki mərhələdə Vaşinqton üçün prioritet humanitar yüklərin Qarabağa çatmasıdır və ABŞ bu mesajı Azərbaycana çatdırıb, deyə ABŞ-ın ATƏT-dəki səfiri qeyd edib. O, həmçinin bildirib ki, Laçın yolunun indi açılması vacibdir, lakin Ağdamdan keçən yolun açılması da dövlətlər üçün məqbuldur.

Karpenter daha sonra qeyd edib ki, Qarabağdakı vəziyyəti son dərəcə ciddidir, həqiqətən də çətindir və orada yaşayan sadə insanların ehtiyaclarının ödənilməsi təcilidir. “Bəli, hesab edirəm ki, addımlar atmaq ABŞ və Aİ diplomatlarının məsuliyyətidir. Hazırda ABŞ Dövlət Departamentinin Qafqaz danışıqları üzrə baş müşaviri Lui Bono diplomatik səylərə yeni təkan vermək üçün regiondadır.

İran və İraq müharibəsi və Cənubi Qafqaz

Amerika İran və İraqı onun dövlət təhlükəsizliyini təhdid etdiyi üçün məhv etdi. Bu gün də ABŞ Rusiya və Ukrayna ilə bağlı oxşar ssenarini həyata keçirməyə çalışır. Moskva Vaşinqtonun gözləntilərinin əksinə olaraq, hələlik ayaq üstə dayanır. Ona görə də ABŞ Qafqazda ikinci cəbhə açır.

1950-ci illərdə ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) İraqın siyasi və hərbi liderlərini silah və pulla təmin edir və bunun müqabilində antikommunist cəbhəsi yaratmağa çalışırdı. Lakin 1958-ci il iyulun 14-nə keçən gecə silahlı qüvvələrin çevrilişi nəticəsində qərbyönlü İraq administrasiyası devrildi və general Kasım Sovet Rusiyasına qapılarını açan dövlət başçısı oldu. MKİ vaxt itirmədən BƏƏS Partiyasına sızdı. General Qasimə qarşı iki sui-qəsd cəhdi edildi, lakin uğursuz oldu. Beş il sonra MKİ tərəfindən dəstəklənən çevriliş baş verdi və ABŞ-ın İraqda təsiri yenidən artdı.

1960-cı illərdə İraqın daxili işlər naziri olmuş Əli Saleh Sədi bunları belə xatırlayır: “Biz MKİ qatarı ilə hakimiyyətə gəldik”. Bu qatarda həm də parlaq gələcəyi olan bir diktator var idi. Bu, MKİ-nin dəstəyi ilə ulduzu yüksələn Səddam Hüseyn idi. 1980-1988-ci illərdə səkkiz illik İran-İraq müharibəsi zamanı ABŞ Səddamın tərəfində olub və ona kəşfiyyat dəstəyi verib. Bundan başqa, ABŞ İraqı terroru dəstəkləyən ölkələr siyahısından çıxarıb və Səddam haqqında müsbət fikirlər səsləndirib.

1980-1988-ci illər İran-İraq müharibəsi zamanı həmin ABŞ İsrail vasitəsilə İraqa qarşı istifadə üçün İrana silah verib. İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun qurucularından biri və İran kəşfiyyatının mühüm simalarından olan din xadimi Mehdi Haşimi o vaxt İran və ABŞ (İsrail) arasında silah transferlərini ifşa etmişdi və buna görə də İranda törətdiyi cinayətə görə məhkum edilmişdi. Xomeynidən sonra ölkəyə rəhbərlik etməsi gözlənilən Montazeri İsraildən silah alınmasına qarşı çıxdığı üçün vəzifəsindən uzaqlaşdırılıb. 1997-ci ildən 2009-cu ildə ölümünə qədər ev dustaqlığında olub.

Montazeri İsraildən İrana silah satışını belə izah edir: "Ronald Reyqanın nümayəndələri gizli şəkildə Tehrana gəldilər və İranla silah tədarükü üçün danışıqlar apardılar. Mən buna qarşı çıxdım və dedim: "İraqla İsraildən gələn silahlarla döyüşəcəyik? Bu yanlışdır". Çünki ABŞ İsrail vasitəsilə İrana silah satırdı. Mən dedim: "Müsəlmanların düşməni olan İsraildən silah almaq və İraqda müsəlmanlara qarşı döyüşmək düzgün deyil". Bir axşam Xomeyninin evində mən də İsraildən silah almağın düzgün olmadığı barədə xəbərdarlıq etdim. Bu xəbər Livan qəzetlərinin birində çıxdı və rəhbərliyi çox narahat etdi. Məhz buna görə də Mehdi Haşimi mühakimə olundu və edam edildi”.

ABŞ liderləri ilə əməkdaşlıq edərək özünə təhlükə yarada biləcək iki müsəlman ölkəsini məhv edirdi. İran-İraq müharibəsində bir milyon insan həlak olub. Müharibə 150 ​​milyard dollar iqtisadi ziyana səbəb oldu. Qalibi olmayan bu münaqişə səkkiz il ərzində ABŞ-ın istədiyi kimi hər iki ölkənin hərbi və iqtisadi resurslarını tükətdi. Amerika bir tərəfdən İsrail vasitəsilə silah satırdı, digər tərəfdən isə iki müsəlman dövlətinin ona təhlükə yaratmasına imkan vermədi. Bu müharibədə Xomeyni və Səddam Hüseyn ABŞ-ın məqsədlərinə xidmət edirdi.

2003-cü ildə həmin ABŞ bu ölkəni məhv etmək və Səddamı məhv etmək üçün kütləvi qırğın silahlarının mövcudluğu əsasında İraqı işğal etdi. İşğaldan bir il sonra Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin rəisi Cim Pavit etiraf etdi: "İraq daxilində çox az məlumat mənbəyimiz var idi. Bir qram kəşfiyyatdan bir ton fərziyyə yaradıldı". İstintaq göstərdi ki, MKİ-nin İraq silahları ilə bağlı gəldiyi qənaətlər təxəyyül məhsuludur.

Müharibənin əsas simalarından biri olan və 2003-cü ildə İraqın işğalını dəstəkləyən İngiltərənin o zamankı baş naziri Toni Bleyer də işğalın yalan üzərində qurulduğunu etiraf etdi. “Aldığımız məlumatın yanlış olduğuna görə üzr istəyirəm”, Bleyer deyib: “Mən müharibənin planlaşdırılmasında yol verilmiş bəzi səhvlərə və rejimin devrilməsi ilə nə baş verəcəyini anlamadığımıza görə də üzr istəyirəm”. Buna baxmayaraq, İraq parçalandı, milyon yarım insan öldü və toxumlar uzun illər davam edəcək bir xaos dövrü üçün səpildi. Bölgə Əl-Qaidə və İŞİD kimi terror təşkilatlarının istehsal fermasına çevrildi. Sonra Liviya və Suriya 2011-ci ildə “ərəb baharı” deyilən, əslində isə “Qanlı payız”la dağıdıldı. ABŞ kukla ölkələri və liderlərini istifadə edərək bir daşla bir neçə quş öldürdü. İraqı, Liviyanı, Suriyanı böldülər ki, bu da onların mövcudluğu ilə ABŞ-a müdaxilə edə bilər.

2022... Ukraynanın NATO və Aİ-yə üzvlüyü Rusiya üçün qırmızı xətt idi. ABŞ Ukraynanın Şimali Atlantika Alyansına daxil olması ilə bağlı təxribatlarını daim təkrarlayır. Rusiya 2022-ci il fevralın 24-də hərbi əməliyyata başlayıb. Kiyev buna hazırlaşarkən, Vaşinqton və digər Qərb paytaxtları Rusiyanın hücumunun qarşısını ala biləcək hava hücumundan müdafiə sistemləri və silahları vermədilər. Daha sonra ABŞ hərbi münaqişəni uzatmaq üçün Ukraynaya dəstəyi artırdı. Və hər şeyi yalnız Ukrayna ödədi. İndi o, dağılmış infrastrukturu və xarabalığa çevrilmiş şəhərləri olan bir ölkədir. ABŞ yenə oxşar ssenaridən istifadə edir. Onlar Ukrayna vasitəsilə Rusiyanı hərbi və iqtisadi cəhətdən məhv etməyə çalışırdılar ki, daha onlar üçün təhlükə olmasın. Lakin Amerika gözlədiyinə nail ola bilmədi. Rusiya dağılmadı.

2023... ABŞ yenə dəyişməz ssenaridən istifadə edəcək. Bu dəfə Rusiya Ermənistan vasitəsilə təxribata çəkilir. NATO-nun Cənubi Qafqazda mövcudluğu Moskva üçün qırmızı xəttdir. NATO-nun Genişlənmə Komitəsinin sədri Ermənistanı bloka daxil olmaq üçün müraciət etməyə çağırıb. NATO-nu tanıyan hər kəs anlayır ki, bu çağırış Rusiyanı təhrik etmək məqsədi ilə edilib. Doğrudan da, indiki şəraitdə Ermənistan alyansa üzv ola bilməz. Bu, ən azı iyirmi il çəkəcək. Məqsəd aydındır: Rusiyanı Ermənistana hərbi müdaxilə etməyə məcbur etmək və bununla da Ukraynadan başqa Cənubi Qafqazda ikinci cəbhənin açılmasını təmin etmək. ABŞ yenə bir daşla bir neçə quş vurmağa çalışır... Rusiyanın Cənubi Qafqazda ikinci cəbhə açması ilə İranı Azərbaycanla, Türkiyəni İranla qarşı-qarşıya qoyacaq, nəticədə Rusiya və İranın hərbi gücünü zəiflədəcək. Eyni zamanda Türkiyə və Azərbaycanı mümkün qədər yormaq planı da var. Türkiyə, İran və Rusiya ABŞ-ın bu tələsinə düşəcəkmi?

V.VƏLİYEV

P.S. Məqalədə xarici mənbələrə istinadlar var.