Türkmənistan qaz bazarlarını itirir - RAKURS

Aşqabad ABŞ-ın ikinci dərəcəli sanksiyalarından qurtulmaq üçün Azərbaycanı seçir

Amerikanın türkmən qazının İran vasitəsilə İraqa nəqlinə veto qoyması Aşqabadla Bağdad arasında razılaşmanı pozub. İraq ikinci dərəcəli sanksiyalar qorxusundan 9 milyard kubmetr qaz idxalını ləğv etmək məcburiyyətində qalıb. Vaşinqton məhdudiyyətlər altında olan İranın bundan faydalanmasının qarşısını almağa çalışır. Bu arada ABŞ-ın “Taliban”a qarşı sanksiyaları ilə bağlı maneələr TAPI (Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan) layihəsinin həyata keçirilməsi perspektivlərinə təsir edir və ekspertlərin fikrincə, bu layihənin məqsədi Türkmənistanı Transxəzər marşrutundan istifadə etməyə məcbur etməkdir.İyulun əvvəlində İraqın Energetika Nazirliyinin nümayəndəsi Əhməd Musa türkmən qazının idxalı üçün sənədlərin hazır olduğunu bəyan edib: İraq xəbər agentliyinin məlumatına görə, inzibati, texniki və logistik prosedurlar tamamlanıb. Bu qaz İran idxalının azalmasını kompensasiya etmək və gücü 2000 MVt-dan çox olan elektrik stansiyalarının işini dəstəkləmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Tədarüklər svop sazişi əsasında həyata keçirilməli idi: Türkmənistan qazı İrana tədarük ediləcək, bu da öz növbəsində mövcud boru kəmərləri vasitəsilə İraqa ekvivalent həcmdə qaz verəcək. Bu, xüsusilə siyasi və texniki amillərlə əlaqədar olaraq İrandan Bağdada qaz nəqlinin kəskin şəkildə – sutkada 45 milyon kubmetrdən 20 milyon kubmetrə qədər azalması nəzərə alınmaqla aktual idi. Yeni saziş İraqın enerji defisitini bağlamağa kömək edəcək.İraqın Elektrik Nazirliyi kredit xətti açmaq və Türkmənistana vəsait köçürmək üçün İraq Ticarət Bankı vasitəsilə bank prosedurlarının tamamlanmasını gözləyirdi. Bununla belə, Reuters-in məlumatına görə, Vaşinqton xəbərdarlıq edib ki, razılaşmanın davam etdirilməsi İraq bankları və maliyyə qurumlarına qarşı sanksiyalara səbəb ola bilər. ABŞ Maliyyə Nazirliyi vəziyyətlə bağlı şərh verməyib. Bağdad ABŞ hökuməti ilə birlikdə yeni enerji təchizatçıları axtarışına başlayıb. İxracını şaxələndirməyə və Çindən asılılığını azaltmağa çalışan Türkmənistan üçün bu uğursuzluq SWAP tədarüklərinə əsaslanan perspektivli strategiyalarından birini pozur.Çoxdan əziyyət çəkən TAPİ qaz kəmərində də problemlər yaranır. Türkmənistan hakimiyyəti hələ 1990-cı illərin əvvəllərində böyük Qərb şirkətləri ilə əməkdaşlıqdan imtina edib, çünki onlar investor kimi daha az rol oynaya və Türkmənistanın daxili və xarici siyasətinə daha çox təsir göstərə bilərdilər. Nəticədə Türkmənistan hakimiyyəti TAPI Boru Kəmərini (90%-i dövlətə məxsus Türkmənqaz konserninə məxsusdur) yaratdı. O, müstəqil şəkildə maliyyə axtarmağa başladı və öz vəsaitindən istifadə edərək, "Arkadağ İşıqlı Yol" adlı TAPI boru kəmərinin birinci mərhələsinin tikintisinə başladı. 153 kilometrlik bu hissə türkmən qazını Əfqanıstanın Herat vilayətinin mərkəzi olan Herata çatdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin ABŞ-ın Əfqanıstanın yeni hakimiyyət orqanlarına tətbiq etdiyi sanksiyalarla bağlı problem və çətinliklər çoxalıb. 2023-cü ildə Aşqabad ABŞ-dan TAPI qaz kəmərinin tikintisinə icazə vermək üçün Taliban hökumətinə qarşı sanksiyaları yumşaltmağı xahiş edib. Hətta Türkmənistan lideri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov 2025-ci ilin martında qeyd edib ki, "layihənin həyata keçirilməsi çoxsaylı hüquqi, kommersiya və maliyyə məsələlərinin həlli ilə bağlıdır. TAPI qaz kəməri layihəsi çərçivəsində neft-qaz sektorunda işlər beynəlxalq təcrübədə müəyyən edilmiş norma və standartlara uyğun aparılmalıdır". Hazırda tamamlanan “Arkadağ İşıqlı Yol” marşrutunun uzunluğu məlum deyil.“İnvestisiyaların cəlb edilməsi, ilk növbədə TAPI-nin tikintisi üçün Türkmənistan hakimiyyəti 23-24 aprel 2025-ci il tarixlərində Kuala-Lumpurda Türkmənistan İqtisadiyyatına Xarici İnvestisiyaların cəlb edilməsi üzrə Beynəlxalq Forum keçirib”, - deyə Qarayev xatırladıb. Lakin bir gün əvvəl, aprelin 22-də Hindistanın Cammu və Kəşmir bölgəsindəki Pahalqam şəhəri yaxınlığında, demək olar ki, TAPI marşrutunun təqdimatı ilə eyni vaxtda terror aktı baş verdi. TAPI qazının hipotetik alıcıları olan Hindistan və Pakistan arasında genişmiqyaslı hərbi toqquşma baş verdi. Bəzi müşahidəçilər hücumu birbaşa olaraq TAPI-nin tikintisinə və gələcəyinə qarşı təxribat aktı kimi göstərirlər.Qarayev hesab edir ki, İranın qaz nəqli infrastrukturundan istifadə etmək və ya digər ölkələrlə ticarət etmək planları, indiki halda SWAP tədarükləri vasitəsilə ayrıca saziş bağlanmış İraqla da oxşar problemlərlə üzləşir. İlin əvvəlində İran Türkmənistan yataqlarından Qərbə tranzit dəhlizinin yaradılması üçün öz vəsaiti hesabına, o cümlədən Türkmənistanda infrastrukturun tikintisinə başlamaq niyyətini açıqlayıb. Bu layihənin statusu da hazırda məlum deyil və Qarayevin sözlərinə görə, o, ABŞ-ın İrana qarşı eyni sanksiyaları ilə üzləşib.Göründüyü kimi, bu qaydanın istisnaları var. Məsələn, ABŞ-ın Türkmənistandakı səfiri Metyu Klimov 2024-cü ildə bəyan etmişdi ki, türkmən qazının İran vasitəsilə Azərbaycana SWAP vasitəsilə satışı ABŞ sanksiyalarına məruz qalmayacaq. Bu dövri satınalmalar Azərbaycan tərəfindən TANAP-TAP boru kəməri ilə Avropaya qaz tədarükü üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmək məqsədilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) ilə Türkmənqaz arasında 2021-ci ildə imzalanmış və ildə 1,5-2 milyard kubmetr həcmində müqavilə əsasında həyata keçirilib.Eyni zamanda, ABŞ səfiri Türkmənistan qazını Avropaya nəql edə biləcək Transxəzər Boru Kəmərinin tikintisinə dəstəyini ifadə edib. Aydın olur ki, türkmən qazı müxtəlif intriqalar və manipulyasiyalarla yeganə "əsl və düzgün" marşruta - Xəzər dənizi vasitəsilə Avropaya doğru sövq edilir. Təbii ki, layihənin əsas operatoru ilə bağlı sual yaranır və bu rol üçün artıq pərdəarxası mübarizə gedir.Azərbaycan artıq dövlətə məxsus ADNOC-un (Əbu-Dabi Milli Neft Şirkəti, BƏƏ) beynəlxalq investisiya qolu olan XRG ilə Cənub Qaz Dəhlizinə investisiyalarla bağlı memorandum imzalayıb. Sənədin təfərrüatları verilmir, lakin ADNOC və XRG 2025-ci ilin aprelində Malayziyanın Petronas şirkəti ilə birgə neft yatağının gələcək işlənməsi üçün Türkmənistan hökuməti ilə böyük saziş imzalayıb. Bununla belə, layihə ilə maraqlanan yeganə regional oyunçu onlar deyil. Mühüm aspekt həll olunmamış qalır: Aİ-yə qaz tədarükü üçün uzunmüddətli müqavilələr.Bununla belə, Azərbaycan əlavə vəsait cəlb etmədən Avropaya qaz tədarükünü təxminən 60% artırıb. Amma bu tədarüklərin sabitliyini təmin etmək və onların həcmini artırmaq üçün qaz kəmərini genişləndirmək lazımdır. Bunun üçün isə Avropalı alıcıların uzunmüddətli müqavilə zəmanətləri, eləcə də onların Aİ-dəki maliyyə qurumlarının dəstəyi lazımdır. Ancaq indi vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib və Azərbaycanla Türkmənistan arasında münasibətlərin kəskin istiləşməsi səbəbindən SOCAR Türkmənistanın maraqlarının lobbiçisi kimi faktiki olaraq fəaliyyət göstərir, təbii ki, Türkmənistan qazının Avropaya təklif olunan tranzitində əsas oyunçu kimi öz maraqlarını da unutmaz.

V.VƏLİYEV
P.S. Məqalədə Türkmənistandakı mənbələrə istinadlar var.