“Mərkəzdən” qaçan Mərkəzi Asiya – BAXIŞ BUCAĞI

15 dekabr Dünya Türk Dilləri Gününün ilk qeyd olunduğu tarix kimi yaddaşlarda qalacaq. Bu qərar YUNESKO-nun 43-cü Baş Konfransında qəbul edilib. Təşəbbüs vahid türk əlifbasının tətbiqini təşviq edən Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğana məxsusdur. Türk Akademiyası bu iddialı layihəni nümayiş etdirmək üçün ortaq türk əlifbasına tərcümə edilmiş əlamətdar ədəbi əsərlər – Abay Kunanbayevin “Tərtibatlı sözlər” və Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi” əsərlərini təqdim edib.

"Tarixin seçilməsi simvolikdir və dərin məna daşıyır", - BMT-nin Xəbər Xidməti bildirib. “1983-cü il dekabrın 15-də danimarkalı dilçi Vilhelm Tomsen məlum olan ən qədim yazılı mənbələrdən biri olan Orxon yazılarının uğurla deşifrə edildiyini elan etdi”. Yazılar qədim türklər tərəfindən eramızın 8-ci əsrində indiki Monqolustanda olan Orxon vadisində yaradılmış və 1889-cu ildə aşkar edilmişdir. Tomsenin nailiyyəti bu gün Avrasiya boyu onlarla icmanı birləşdirən dil ənənəsi haqqında əvəzolunmaz fikir verib".

Xatırladaq ki, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Türkdilli Yerli Hökumət Başçıları Şurasının 12-ci Zirvə Toplantısı zamanı vahid türk əlifbasının tətbiqi də daxil olmaqla, mədəni inteqrasiyanın gücləndirilməsini təklif etmişdi. Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan liderləri bu təklifi dəstəkləyiblər. 2025-ci il noyabrın 1-dən 13-dək Səmərqənddə keçirilən YUNESKO-nun 43-cü Baş Konfransında daha 21 ölkə bu təşəbbüsü dəstəkləyib.

UNESCO Ümumdünya Türk Dilləri Gününü elan etməklə dil əməkdaşlığının, mədəni yaxınlaşmanın və sivilizasiyalararası dialoqun vacibliyini vurğulayır. Dünya Türk Dilləri Günündə mədəni və akademik tədbirlər, o cümlədən dil irsinə həsr olunmuş sərgilər, mühazirələr və ictimai müzakirələr, ədəbi-poeziya gecələri keçiriləcək.

Türkiyənin hakim partiyası Ədalət və İnkişaf Partiyası (Ak Parti) əməkdaşlıq mexanizmlərini, siyasi və iqtisadi məqsədləri əks etdirən “Türk Dünyasına baxış” adlı unikal sənədi təqdim edəcək. Onun unikallığı ondan ibarətdir ki, o, vahid türk əlifbasından istifadə etməklə yazılmış ilk siyasi mətn olacaq.

Bundan əvvəl Türk Akademiyası yeni əlifbanın imkanlarını nümayiş etdirib. Akademiya böyük türk ədəbi şəxsiyyətlərinin - Abayın "Tərtibatlı sözlər" və Çingiz Aytmatovun "Ağ gəmi"unun eksperimental nəşrlərini vahid türk əlifbası ilə işıq üzü görüb. “Bu nəşrlər türk dünyasının mədəni birliyinin canlı təcəssümüdür”, - deyə Türk Akademiyasının prezidenti Şahin Mustafayev müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, bu addım linqvistik və mənəvi qohumluğu gücləndirmək, qarşılıqlı əlaqəni asanlaşdırmaq və ortaq mədəni inkişafı təşviq etmək məqsədi daşıyır. O, Ərdoğanın “Ortaq əlifba birliyimizi gücləndirən yoldur” sözlərini xatırladıb.
Türk Akademiyası əlifba ilə yanaşı türk xalqlarının tarixi, dili və mədəniyyəti ilə bağlı 40 tədqiqat layihəsini də fəal şəkildə həyata keçirir. Bu il dövlət başçılarının sifarişi ilə hazırlanmış “Türk ölkələrinin tarixi” də daxil olmaqla 50 kitab nəşr olunub. “Aydındır ki, ortaq türk əlifbasına keçid təkcə türk xalqları arasında ünsiyyəti sadələşdirmək və mədəni əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədi daşımır, əksinə Qazaxıstan və Qırğızıstanı Rusiyadan, uzunmüddətli perspektivdə isə Rusiyanın özündə olan türk xalqlarını rus dünyasından və onların tarixi köklərindən ayırmaq siyasətini gücləndirmək məqsədi daşıyır. Bu barədə Tarix elmləri və Etno-Milli Strategiya Agentliyinin direktoru bildirib. Onun sözlərinə görə, Qazaxıstan və Qırğızıstana gəlincə, bu, həm də cəmiyyətin de-intellektuallaşması siyasətidir. "Klassiklər kiril əlifbası ilə çap olunur. Bu qədər böyük ədəbiyyatı, o cümlədən milli ədəbiyyatı kim yenidən nəşr edəcək? Bəs nəsil fərqi? Və cəmiyyətlərin deintellektuallaşması artıq sürətlə gedir", - ekspert vurğulayıb.

Bu ideyaların Mərkəzi Asiya təhsil sisteminə və media sahəsinə gətirilməsi Qırğızıstanın mədəni kimliyini və müstəqil inkişaf perspektivlərini dəstəkləmək deməkdir. Həm də Mərkəzi Asiya və Azərbaycanda buna əsas ideoloji istinad nöqtəsi kimi baxılacaq. Bu məqsədlə xüsusilə “sovet irsi”nin əvəzlənməsi vacibdir. Bu məqsədlə vahid türk dərsliklərinin daxil edilməsi üçün məktəb kurikuluma düzəlişlər edilməsi lazımdır. Bundan başqa, Türkiyə ordusunun rəhbərliyi ilə türk dünyasının vahid xəritəsi hazırlanır. İlk görüş bir il əvvəl baş tutub. Türkiyə Milli Müdafiə Nazirliyinin general-mayoru Osman Alp yerli mətbuata bildirib ki, xəritə türk birliyi, tarixi bağları və mədəni qarşılıqlı əlaqəni gücləndirmək üçün güclü simvol və alətə çevriləcək.

V.VƏLİYEV