NATO sammitindən nə gözlənilir? – ANALİZ

Şimali Atlantika Alyansı Ukraynaya üzvlüyə dəvət əvəzinə nə verilə bilər?
Brüsseldə alyansın 75-ci ildönümünə həsr olunmuş NATO xarici işlər nazirlərinin ikigünlük iclası açılıb. Gündəlikdə iki əsas məsələ var: Ukraynaya dəstək və blokun yeni baş katibinin namizədliyi. Ukraynanın gözləntilərinin əksinə olaraq, o, yaxın gələcəkdə alyansa qoşulmağa dəvət edilməyəcək, lakin onun üzvləri Kiyevə uzunmüddətli hərbi dəstək verməyi öhdələrinə götürə bilərlər. Bu məqsədlər üçün 100 milyard dollarlıq 5 illik töhfə fondu yaradıla bilər. Bundan əlavə, NATO Ukraynaya silah tədarükü və ordusunun təlimi üzrə koordinator rolunu öz üzərinə götürə bilər. Rusiya hakimiyyəti NATO-nun yaradılmasının ildönümünü şərh edərək, alyansı “sabit, uzunmüddətli təhlükə, böhran və münaqişələr mənbəyi”, eləcə də “kollektiv Qərbin ibtidai aləti” adlandırıb.
Daha möhkəm baza
Cümə axşamı Brüssel Şimali Atlantika Alyansının yaradılması haqqında Vaşinqton müqaviləsinin imzalanmasının 75-ci ildönümünü (4 aprel 1949-cu il) qeyd edəcək. Bu münasibətlə çərşənbə günü bloka üzv ölkələrin xarici işlər nazirliklərinin rəhbərləri NATO-nun mənzil-qərargahına toplaşıblar. Cümə axşamı onlar yubileyi qeyd etmək üçün mərasimdə iştirak edəcəklər. Çərşənbə günü 32 alyans ölkəsinin xarici əlaqələr idarələrinin rəhbərləri blokun qarşıdan gələn sammitindən əvvəl həll etmək istədikləri praktiki məsələləri bağlı qapılar arxasında müzakirə ediblər. NATO-ya üzv ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının görüşü iyulun 10-11-də Vaşinqtonda keçiriləcək və alyansın yubiley ilinin kulminasiya nöqtəsi olacaq.Birinci sual Ukraynanın NATO-ya daxil olması və ona hərbi dəstək verilməsi perspektivləri ilə bağlıdır. Bundan əvvəl Ukrayna rəsmiləri 2022-ci ilin sentyabrında NATO-ya “sürətləndirilmiş üzvlük” üçün ərizə təqdim edən Ukraynanın paytaxtı Vaşinqtonda keçiriləcək sammitdə alyansa üzv olmağa rəsmən dəvət ediləcəyinə ümid etdiyini bildirib. Amma blok nümayəndələrinin bütün son bəyanatlarına əsasən, bu baş verməyəcək.NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq çərşənbə günü Kiyevi sakitləşdirməyə çalışaraq, "Ukrayna NATO-ya üzv olacaq" və ""əgər" məsələsi yoxdur, sadəcə "nə vaxt" olacaq" deyib. Lakin o, bununla bağlı konkret heç nə deməyib. ABŞ dövlət katibi Antoni Blinkenin sözlərinə görə, blokun üzvləri Ukraynanın alyansa inteqrasiyası üçün “yol xəritəsi” hazırlamaq niyyətindədirlər. Amma onun nə olacağı və nə vaxt təqdim ediləcəyi hələlik bəlli deyil.Çərşənbə günü NATO-ya üzv ölkələrin Kiyevə Qərb silah və avadanlıqlarının tədarükündə artıq müşahidə olunan fasilələr, habelə Kiyevdə mümkün hakimiyyət dəyişikliyi fonunda Ukraynaya hərbi dəstəyi necə davam etdirməyi planlaşdırdığı sualına Birləşmiş Ştatlar bir az daha aydınlıq gətirib. Döyüş meydanındakı vəziyyəti Ukrayna üçün "çətin" adlandıran və Rusiyanın "irəlilədiyini" bildirən Yens Stoltenberq Kiyevə tədarük formatının dəyişdirilməsinin, yardımın daha möhkəm əsaslara qoyulmasının vacibliyini bildirib. “Biz dəstəyimizin dinamikasını dəyişməliyik. Biz müharibə boyu Ukraynaya etibarlı və proqnozlaşdırıla bilən yardım göstərməliyik. Biz könüllü töhfələrə və qısamüddətli yardıma daha az, daha çox NATO daxilində çoxillik öhdəliklərə etibar etməliyik”, - Yens Stoltenberq alyansın baş qərargahında keçirdiyi brifinqdə bildirib. Onun sözlərinə görə, bu, NATO-ya Moskvaya “sadəcə alyansı gözləyə bilməyəcək” və “müharibədə qalib gələ bilməyəcək” siqnalı göndərməyə imkan verəcək.Ukraynaya dəstək formatının aşağıdakı kimi dəyişdirilməsi təklif edilir. Birincisi, alyans Ukrayna üzrə təmas qrupunun koordinatoru rolunu öz üzərinə götürməlidir (50-yə yaxın ölkəni birləşdirən bu mexanizmin əksər iclaslarının keçirildiyi Almaniyadakı Amerika hərbi bazasından sonra Ramşteyn formatı kimi tanınır). İndi ilk növbədə Ukraynaya silah tədarükü və ukraynalı hərbçilərin hazırlanması ilə məşğul olan bu qrupa ABŞ rəhbərlik edir. Amma Avropada qorxurlar ki, keçmiş prezident Donald Tramp noyabrda ABŞ-da keçiriləcək seçkilərdə qalib gəlsə, Vaşinqton bu formatdan imtina edəcək və buna görə də formal olaraq onu NATO “çətiri” altına salmaq istəyirlər.Alyans əvvəllər təmas qrupunun üzvü idi, lakin onun rəsmiləri həmişə vurğulayırlar ki, o, öz səylərini əlaqələndirmir, yalnız ayrı-ayrı üzv ölkələr və tərəfdaşlarla birlikdə onlarda iştirak edir. Tezliklə qrupun rəsmi olaraq NATO-nun himayəsi altında fəaliyyət göstərəcəyi gözlənilir. Eyni zamanda, Yens Stoltenberq bu dəyişikliklərin onun əməliyyat işinə az da olsa təsir edəcəyini vurğulayıb. “Əslində buna eyni adamlar rəhbərlik edəcək. Bu, NATO-nun Avropadakı Birləşmiş Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır, general (Kristofer - Kommersant) Kavoli amerikalı generaldır, lakin eyni zamanda NATO-nun komandanıdır”, - alyansın baş katibi izah edib. Yens Stoltenberqin sözlərinə görə, bu dəyişikliklər həm də “alyansı münaqişə tərəfinə çevirməyəcək”.İkincisi, Ukraynaya dəstək üçün NATO-nun 100 milyard dollarlıq xüsusi fondu yaradıla bilər. Beş il davam edəcəyi gözlənilir. Blokun bütün 32 üzvü üçün töhfələr məcburi olmalıdır. NATO üzvü olan ölkələrin xarici işlər nazirlərinin ictimai şərhlərinə əsasən, onların bu təşəbbüslə bağlı hələ də çoxlu sualları var. Beləliklə, töhfələrin bölüşdürülməsi mexanizmi hələ də aydın deyil. Həmçinin, fondun formalaşdırılması zamanı blokun ayrı-ayrı üzv ölkələrinin Ukraynaya əvvəllər göstərdiyi hərbi yardımın həcminin, eləcə də gələcək tədarüklərlə bağlı bununla bağlı mövcud ikitərəfli razılaşmaların nəzərə alınıb-alınmayacağına dair qərar verilməyib.Sonuncu xüsusilə Kiyevi narahat edir. Ukraynanın xarici işlər naziri Dmitri Kuleba Reuters agentliyinə müsahibəsində bildirib ki, Ukrayna tərəfi fond ideyasını alqışlayır, lakin ümid edir ki, söhbət əvvəlki öhdəliklərin yenidən bölüşdürülməsindən deyil, yeni öhdəliklərdən gedir. "Əgər bu təşəbbüs reallaşarsa, bunun yeni 100 milyard olacağına əmin olmalıyıq" dedi.NATO bu iki yeniliklə bağlı yaranan bütün məsələləri (əlaqə qrupu və fond) iyul ayına kimi həll etməyə ümid edir. Hələlik bu sazişlər ilkin statusa malikdir və digər məsələlərlə yanaşı, bəzi üzv ölkələrin rəsmilərinin skeptik şərhləri ilə müşayiət olunur. Belə ki, Macarıstanın xarici işlər naziri Peter Siyarto çərşənbə günü jurnalistlərlə söhbətində Ukraynanı NATO-ya dəvət edə bilməməsinə görə alyansın hərbi dəstəyin təmin edilməsində əlaqələndirici rolunun artırılması tədbirləri ilə kompensasiya edilməsi ideyasını tənqid edib. “Bu, çox təhlükəli və çox bahalı əvəzetmədir. Biz qorxuruq ki, bu təkliflər NATO üçün müharibəni daha da yaxınlaşdıracaq və hərbi əməliyyatlar əvvəlkindən də çox artacaq”.Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, əvvəllər Macarıstan dəfələrlə açıq şəkildə NATO-nun müəyyən təşəbbüslərinə qarşı çıxmışdı, lakin sonda yenə də onlarla razılaşdı. Görünür, Brüssel bu dəfə də belə olacağını gözləyir. “Macarıstanın xarici işlər naziri Siyarto ilə yaxşı dialoqum var; keçən həftə Macarıstanın baş naziri Viktor Orbanla iki dəfə danışdım. Əminəm ki, biz Macarıstanın ifadə etdiyi narahatlıqları nəzərə alıb, qarşıdakı həftələrdə konsensusa gedən yol tapa biləcəyik”, - Yens Stoltenberq çərşənbə günü deyib.
Cümə axşamı alyansın mənzil-qərargahında NATO-Ukrayna Şurasının iclası da keçiriləcək.
“Qeyd etməyə heç nə yoxdur”
Bu arada, çərşənbə günü Peter Siyarto NATO-nun baş katibi postuna əsas namizəd, Hollandiyanın baş naziri Mark Rutteni də tənqid edib. Xatırladaq ki, 2014-cü ildən indiki vəzifəsini tutan norveçli Yens Stoltenberq 2022-ci ildə postunu tərk etməli idi, lakin onun mandatı bir neçə dəfə uzadılıb. Hazırda 1 oktyabr 2024-cü il tarixinə qədər etibarlıdır və daha da uzadılması gözlənilmir. Uzun illər davam edən müzakirələrdən sonra NATO-ya üzv ölkələrin əksəriyyəti (medianın məlumatına görə, 32 ölkədən 28-i) Mark Ruttenin namizədliyini dəstəkləməyə hazır olduqlarını bildiriblər. Macarıstan hələ onların arasında deyil. O, baş katib postunun nəhayət Mərkəzi Avropadan olan bir şəxsə keçməsində israr edir və Rumıniya prezidenti Klaus İohannisin namizədliyini dəstəkləyir. Çərşənbə günü Peter Siyárto Mark Ruttenin Macarıstanı daha əvvəl sərt tənqid etdiyini xatırladaraq, "Yalnız bütün müttəfiqlərin dəstəyini alan şəxs Şimali Atlantika Alyansına rəhbərlik edə bilər, bunu Hollandiyanın baş naziri haqqında söyləmək olmaz" deyib.Polşa, Slovakiya və Türkiyə hakimiyyəti də Mark Ruttenin namizədliyini dəstəkləməyə hazır deyil. Bu məsələ ilə bağlı qərarın NATO-nun yubiley sammitində də veriləcəyi gözlənilir. Bu arada, Moskva üçün alyansın baş katibinin dəyişməsi ilə əsaslı şəkildə nəyinsə dəyişəcəyi ehtimalı azdır. Rusiya hakimiyyəti bu həftə NATO-nun Vaşinqton Müqaviləsinin imzalanmasının 75-ci ildönümünü fəal şəkildə şərh edərək, açıq şəkildə bildirdi: alyans “sabit, uzunmüddətli təhlükə, böhran və münaqişələr mənbəyi” olub və belə də qalır. Bu barədə xüsusilə Rusiya Federasiyası Təhlükəsizlik Şurasının katibi Nikolay Patruşev “Arqumentı i faktı” qəzetinə müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, Şimali Atlantika Alyansı faktiki olaraq artıq Ukrayna münaqişəsinin tərəfidir. "Onun çərçivəsində texniki və uzaqmənzilli imkanlarının artırılması ilə yeni silah tədarükü ilə bağlı kollektiv qərarlar qəbul edilir və bir sıra ölkələrdə NATO təlimatçıları muzdlu və diversantlara anti-Rusiya əməliyyatlarında iştirak etmək üçün təlimlər keçirirlər", - Nikolay Patruşev bildirib.
ABŞ və NATO-nun planları, onun şərhlərindən belə çıxır ki, “Ukraynanın və ya ən azı bir hissəsinin tamamilə onların nəzarəti altında olan, tamamilə Şimali Atlantikanın maraqlarına xidmət etməyə həsr olunmuş anti-Rusiya ərazisi kimi qorunub saxlanılmasını ehtiva edir”.

75 il ərzində ittifaq necə böyüdü?

Öz növbəsində, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova çərşənbə günü bildirib ki, “yubiley tarixinə baxmayaraq”, NATO-nun “qeyd edəcək heç bir şeyi yoxdur”. “Yəqin ki, NATO üzvləri bayram etməyi planlaşdırıblar, amma mənim fikrimcə, bu, vacib şeylər üçün - ümumavropa əməkdaşlığı, təhlükəsizliyin bölünməzliyi, ümumi çağırış və təhdidlərə qarşı mübarizə üçün rekviyem oldu. İttifaqın tarixi öz şübhələri ilə “qızıl milyard”ın firavanlığı naminə bir çox xalqlara müharibə və dağıntı gətirən aqressiv macəralarla doludur.
V.VƏLİYEV