Sülh COP29-da imzalana bilərmi? - RAKURS

Ermənistan və Azərbaycan qlobal istiləşmədən faydalanmağa hazırlaşır
Bakıda BMT-nin iqlim dəyişikliyi üzrə beynəlxalq konfransı COP29 çərçivəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi bağlana bilər. Tərəflər hələ də bir neçə bənd, o cümlədən müqavilədə Almatı bəyannaməsinin qeyd olunması ilə bağlı razılığa gəlməlidirlər. Buna baxmayaraq, ekspertlər sənədin təxminən 90 faiz hazır olduğunu istisna etmirlər. Bu ehtimal barədə ilk olaraq Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə nümayəndəsi Elçin Əmirbəyov danışıb. O, əsirlərin mübadiləsini, qarşılıqlı diplomatik dəstəyi və Ermənistanın bu beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etmək üçün müraciətini geri götürməsini bu istiqamətdə müsbət addımlar adlandırıb. Xatırladaq ki, konfrans noyabrın 11-dən 22-dək Bakıda keçiriləcək.Hələ mayın əvvəlində Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan noyabrda sülh müqaviləsinin imzalanmasının mümkünlüyündən danışmışdı. E.Əmirbəyovun sözlərinə istinadən Paşinyan hər günün müqavilə bağlamaq üçün “əla fürsət” olduğunu söyləyib. Eyni zamanda, Ermənistan lideri vurğulayıb ki, əvvəllər Praqa və Brüsseldə tərəflər sazişin ümumi prinsiplərini artıq razılaşdırıblar, lakin indi onları kağız üzərində təsbit etmək lazımdır. "İşin tamamlandığını və imzalamaya davam edə biləcəyimizi görəndə, yeri, vaxtı və sairələri daha çox müzakirə edəcəyik" deyib.Amma Paşinyan qeyd edib ki, danışıqlarda ab-hava müsbətə doğru xeyli dəyişsə də, bu, İrəvan və Bakının finiş xəttinə çatması demək deyil. Məlumdur ki, Azərbaycan hakimiyyəti sülh müqaviləsi təklifinin 9-cu nəşrini erməni həmkarlarına göndərib.Bu arada Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ermənistanı Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamaq fürsətini əldən verməməyə, üçüncü dövlətlərin və xaricdəki öz diasporunun təsirindən xilas olmağa çağırıb. “Erməni xalqı dərk etməlidir ki, onun gələcəyi region ölkələri, əsrlər boyu birgə yaşadıqları və gələcəkdə də birgə yaşayacaqları qonşularla bağlıdır. Ermənistanın da bu məqsədlərə çatmaq üçün lazım olan hər şeyi etməyə cəsarəti olmalıdır”, - Türkiyə lideri vurğulayıb.Türkiyənin müdafiə naziri Yaşar Gülər də Ankaranın sülh prosesində Azərbaycan və Ermənistanın “səmimi səylərini” dəstəklədiyini bildirib. “Mən Ermənistanın və erməni xalqının gələcəyi üçün lazım olan realist yanaşma nümayiş etdirən baş nazir Nikol Paşinyanın son bəyanatlarını alqışlayıram”, - Müdafiə Nazirliyinin rəhbəri bildirib.Türkiyə nümayəndələrinin öz ölkələrində keçirilən EFES-2024 beynəlxalq hərbi təlimləri zamanı açıqlama verməsi diqqət çəkir. Onlarda 49 ölkədən, o cümlədən Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkiyə və ABŞ-dan 11 minə yaxın hərbçi iştirak edib. Təşkilatçılar iddia edirlər ki, tədbir təcrübə mübadiləsi və hərbçilərin peşəkarlığının artırılması üçün zəruridir və heç kimə qarşı yönəlməyib.Öz növbəsində Ermənistan müxalifəti sülh müqaviləsinin erkən imzalanması perspektivini mənfi qiymətləndirir. Məsələn, “Vətən naminə Tavuş” müxalifət hərəkatının lideri arxiyepiskop Baqrat Qalstanyan Ermənistan hakimiyyətinin tezislərinin Azərbaycan və Türkiyə rəhbərliyinin dediklərinə tam uyğun olmasından narazıdır. Onun fikrincə, bu, Paşinyanın onların nəzarətində olması anlamına gələ bilər.Qalstanyanın tərəfdaşlarından biri, türkoloq Varujan Qeqamyan iddia edir ki, Ankara və Bakı bilərəkdən İrəvanı sülh müqaviləsi imzalamağa tələsdirirlər. O, iddia edir ki, guya onlar müxalifətin Cənubi Qafqazda hökmranlıq etməkdən imtina edəcək tez qələbəsindən qorxurlar.Bunun alternativini artıq Ermənistanın eks-prezidenti Serj Sarkisyan təklif edib: “Beynəlxalq təcrübə var, beynəlxalq hakimiyyətlər var və Ermənistan bu iki vəziyyətdən əl çəkməsəydi, onda hər şey tamam başqa cür olardı”. Beləliklə, o hesab edir ki, İrəvan Avropa İttifaqı və Avropa Şurasını vasitəçi kimi dəvət etməlidir ki, bu da Bakını İrəvanın maraqlarına hörmətlə yanaşmağa məcbur edəcək. Bununla yanaşı, Sarkisyan hazırda vasitəçisiz aparılan danışıqları axmaqlıq adlandırıb.Ekspertlər isə tezliklə sülhün əldə olunması perspektivinə ehtiyatla yanaşırlar. Strateji Araşdırmalar və Təşəbbüslər üzrə Analitik Mərkəzin (ACSIS) rəhbəri Hayk Xalatyan deyib ki, son bir neçə il ərzində biz dəfələrlə Bakının necə şərtlər irəli sürdüyünü, İrəvanın razılaşdığını və sonra yeni tələblərin ortaya çıxdığını görmüşük. “Azərbaycanın indi öz siyasətindən əl çəkməyə qərar verəcəyinə şübhə edirəm. Yeganə istisna Azərbaycan tərəfinin nöqteyi-nəzərindən Cənubi Qafqazda erməni amilini tamamilə neytrallaşdıran sənəd ola bilər”, - ekspert hesab edir.Eyni zamanda Xalatyan qeyd edib ki, sülh müqaviləsi Paşinyanın dediyi şərtlərlə imzalansa belə (sərhədin 1976-cı il sovet xəritəsi üzrə çəkilməsi və s.) bu, Ermənistanda siyasi böhranın sona çatmasına gətirib çıxarmayacaq. “Ermənistan cəmiyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsi Paşinyanın təslimçilik siyasətinə qarşıdır. Bu insanlar baş nazirin irəli sürdüyü sülh müqaviləsinin şərtləri ilə heç vaxt barışmayacaqlar”, - ekspert əmindir.
“Atlas” Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlu isə hesab edir ki, sülh müqaviləsi layihəsi təxminən 90 faiz hazırdır. Almatı bəyannaməsini orada necə birləşdirəcəyinə qərar vermək qalır. “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin mövqeyi ondan ibarətdir ki, bütün məsələləri sülh sazişinə daxil etmək mümkün deyil.Xüsusilə, sərhədlərin müəyyən edilməsi çox əmək tələb edən bir prosesdir. Mümkünsə, sərhədi sovet xəritələri ilə çəkmək olar, digər hallarda isə təkbətək danışıqlar aparmaq lazımdır”, - deyə Şahinoğlu bildirib.
“Müqavilə layihəsinin bir neçə maddəsi hələ də tam razılaşdırılmayıb, lakin hər iki tərəf COP29-dan əvvəl razılığa gəlmək istəyir. Bakı da tədbirdə Ermənistan nümayəndələrinin iştirak edəcəyini gözləyir. Hələ ki, konkret tarixlər haqqında danışmaq tezdir. Son iki ildə belə proqnozlar çox olub, amma heç biri özünü doğrultmayıb”, - Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin İdarə Heyətinin sədri Fərid Şəfiyev etiraf edib. Buna baxmayaraq, politoloq sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra regionun iqtisadi inkişafında tektonik dəyişikliklər gözləyir.
Bu arada...
Arxiyepiskop Baqrat Qalstanyanın rəhbərlik etdiyi “Vətən üçün Tavuş” hərəkatı iyunun 3-də Müqəddəs Anna kilsəsindən Yerevanda İstintaq Komitəsinin binasına doğru yürüş edib. Qalstanyan jurnalistlərə bildirib ki, o, İstintaq Komitəsinin rəhbəri Argişti Kyaramyana tələblər təqdim etmək niyyətindədir. O, aksiyalarda vətəndaşlara qarşı zor tətbiq edən polisin məsuliyyətə cəlb olunmasını tələb edəcəklərinə aydınlıq gətirib. Vətəndaşlar özləri ilə güzgülər götürərək, struktur nümayəndələrini “ittiham etməzdən əvvəl güzgüdə özlərinə baxmağa” çağırıblar.İrəvanda İstintaq Komitəsinin binasına isə polis çoxsaylı qüvvə cəlb edib. Etiraz hərəkatının lideri Kyaramyanla görüş tələb edib. “Biz Arqişti Kyaramyan və ya İstintaq Komitəsinin başqa nümayəndəsinin aşağı enib vətəndaşlarla danışmasını tələb edirik”, - Qalstanyan İstintaq Komitəsinin binası yaxınlığında keçirilən mitinqdə deyib. Mayın 4-də Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin Bakı ilə Tavuş vilayətinin delimitasiyasına başlamaq barədə razılıq əldə etməsindən sonra “Vətən üçün Tavuş” hərəkatı Azərbaycana birtərəfli ərazi güzəştlərinə son qoyulması tələbi ilə Kirants kəndindən İrəvana yürüşə başlayıb. Mayın 9-da İrəvanın Respublika meydanında hərəkatın mitinqi keçirilib, onun lideri baş nazirin istefasını tələb edib, həmçinin kütləvi vətəndaş itaətsizliyi aksiyalarına çağırıb. Mayın 26-da keçirilən mitinqdə hərəkat baş nazir postuna Qalstanyanın namizədliyini irəli sürüb. İyunun 2-də arxiyepiskop fəalları saat 10:00-a qədər İstintaq Komitəsinin binasına toplaşmağa çağırıb.
Okeanın o tayında isə...
Amerika Erməniləri Komitəsi – ANCA-nın Vaşinqton Hay Dat Komitəsi ABŞ administrasiyasını Ermənistana Qarabağdan köçənermənilər üçün 200 milyon dollar məbləğində yardım göstərməyə, həmçinin Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə çağırıb. ANCA-nın mətbuat katibi Elizabeth Çuljyan bildirib ki, yaxın iki həftə ərzində ABŞ Nümayəndələr Palatası və Senat 2025-ci il üçün xarici yardım qanun layihəsini müzakirə etməyə başlayacaq və ANCA müvafiq qətnamənin təqdim edilməsi üzərində işləyir. “Hay Dat Komitəsinin mövqeyi aydındır - 200 milyon dollar yardım “Artsax xalqı”na ayrılmalıdır, başqa proqramlar üçün deyil. Çoxlu proqramlar var, lakin ABŞ hökuməti “Artsax xalqı”na cüzi məbləğdə yardım göstərmədi, komitə və ABŞ-ın erməni icması bunu qeyri-kafi hesab edir və bunun köməyi ilə vəziyyəti düzəltməyə çalışacaq. Çuljyanın sözlərinə görə, qətnamədə Bakıya qarşı sanksiyaların tətbiqi və ABŞ-ın Azərbaycana hərbi yardımının dayandırılması da nəzərdə tutulub. ANCA nümayəndəsi vurğulayıb ki, “ABŞ hökuməti Bakıya hərbi yardım göstərməklə Artsax xalqının soyqırımında şərikdir”.Bundan əlavə, Çuljyanın sözlərinə görə, son həftələrdə Erməni Hüquq Mərkəzi ABŞ Dövlət Departamentinə və ABŞ Maliyyə Nazirliyinə 2020-ci il müharibəsi və 2023-cü ildə Qarabağda keçirilən antiterror tədbirləri zamanı Azərbaycanla bağlı yeddi tələb göndərib. O qeyd edib ki, müraciətlər Azərbaycan rəhbərliyinin 42 nümayəndəsinin törətdiyi cinayətlərlə bağlıdır. “Bunun əsasında biz 42 azərbaycanlı məmura qarşı Amerika qanunlarının və sanksiyalarının tətbiq oluna biləcəyini görəcəyik”, - deyən Çuljian əlavə edib.Qeyd edilib ki, komitə ABŞ Konqresində Demokratlar və Respublikaçılarla birlikdə Azərbaycanın bu nümayəndələrinə qarşı yeni qətnamənin qəbulu üçün işləyir. ANCA həmçinin ermıənilərin Qarabağa təhlükəsiz qayıtması və Bakıda saxlanılan “erməni əsirlər”in azad edilməsi məsələsini də daim qaldırır. “Prezident Baydenə və ya Dövlət Departamentinə ünvanlanan hər bir qətnamədə, məktubda ermənilərin geri qayıtmaq hüququ məsələsi var, çünki Azərbaycanpərəst qüvvələr bu səhifəni bağlamağa çalışırlar”, - Çuljyan bildirib.Çuljyan Ermənistan hakimiyyətinin erməni soyqırımının tanınması məsələsində mövqeyini də şərh edib. Onun sözlərinə görə, İrəvanın soyqırım zamanı həlak olanların siyahılarının tərtib edilməsi ilə bağlı açıqlamaları Türkiyə və Azərbaycanın soyqırımı inkar edən arqumentlərini təkrarlayır.

V.VƏLİYEV