İran, yoxsa Qərb təhlükəlidir? - RAKURS

İranın yeni rəhbərliyi Qərblə münasibətləri bərpa etməyə və əvvəllər ABŞ və müttəfiqləri ilə qarşıdurmaya qısa möhlət verən 2015-ci il nüvə sazişinə qayıtmağa çalışır. İran prezidenti Məsud Pezeşkian BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasındakı çıxışında əsas məqsədi qlobal güclərlə “mənalı tərəfdaşlıqlar qurmaq” adlandırıb. Bu arada ABŞ avropalı tərəfdaşlarından fərqli olaraq Tehrana yaxınlaşmağa tələsmir. Respublikaçıların prezidentliyə namizədi Donald Tramp hətta İranın onun həyatı üçün təhlükə yaratdığını bildirib.BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasının əsas xəbər meykerlərindən biri İran prezidenti Məsud Pezeşkian və ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinə rəhbərlik edən Abbas Araqçı olub. İslam Respublikasının yeni rəhbərliyi Qərblə münasibətlərdə böhrandan çıxış yolları axtarmağa başlayıb. Təsadüfi deyil ki, Fələstinin HƏMAS hərəkatının Siyasi Bürosunun rəhbəri İsmayıl Haniyənin iyulun 31-də Tehranda öldürülməsinə cavab olaraq İran İsrailə qarşı elan edilmiş cavab hərəkətini hələ də həyata keçirməyib.Tehranın qəti sülhsevər tonunu Nyu Yorkda prezident Pezeşkian təqdim edib. İran liderinin çıxışında sələflərinin istifadə etdiyi sərt ritorika əksinə, ABŞ və müttəfiqləri ilə barışıq çağırışına çevrilib. “Amerika xalqına müraciət etmək istərdim, sərhədləriniz boyu bazalar tikən İran deyil, ölkənizə qarşı sanksiyalar tətbiq edən və bütün dünya ilə ticarət əlaqələrinə mane olan İran deyil, tibbə, qlobal maliyyə sisteminə çıxışı məhdudlaşdıran İran deyil. Əksinə, Bağdad hava limanında İranın görkəmli komandirini öldürən ABŞ olub”, - prezident Pezeşkian öz arqumentlərini sadalayıb. Belə ki, o, 2020-ci ildə İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Əl-Qüds xüsusi təyinatlılarının komandanı, general Qasım Süleymaninin İraq paytaxtının hava limanına raket hücumu zamanı öldürüldüyü hadisəni xatırladıb.“Daha yaxşı gələcək qurmaq üçün İran dünya gücləri və qonşuları ilə iqtisadi, sosial, siyasi əlaqələri və təhlükəsizlik məsələlərini bərabərhüquqlu əsaslarla inkişaf etdirməyə hazırdır”, - deyə İran lideri əsas vəzifəsini açıqlayıb.Onun sözlərinə görə, Qərbin İranın mesajına cavabı gələcək konstruktiv əməkdaşlıq üçün zəmin yaratmaq üçün yeni sanksiyaların tətbiqindən imtina və mövcud məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması olmalıdır.
Pezeşkian da Ukrayna böhranından danışdı
“İran müharibəyə qarşıdır və Ukraynada döyüşlərin təcili dayandırılmasının vacibliyini vurğulayır. Biz bütün sülh təşəbbüslərini dəstəkləyirik və inanırıq ki, dialoq bu böhranı həll etməyin yeganə yoludur”.BMT Baş Assambleyasının tribunasından çıxış etməzdən əvvəl prezidentin Tehranda “Ukraynaya qarşı təcavüzü heç vaxt bəyənmədiyi”ni deməsi, eləcə də Ukraynadakı vəziyyəti danışıqlar masası arxasında Avropa və ABŞ ilə müzakirə etməyə hazır olduğunu bəyan etməsi geniş rezonansa səbəb olub. Bu bəyanatları şərh edən Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov bunları “İranın suveren mövqeyi” adlandırıb. “Biz öz mövqeyimizi və Ukrayna ətrafındakı bu münaqişə ilə bağlı hər şeyi iranlı dostlarımıza izah etməyə davam edəcəyik”, - deyə cənab Peskov əlavə edib.Lakin ABŞ prezidenti Co Baydenin BMT Baş Assambleyasının tribunasından çıxışı göstərdi ki, İran liderinin göndərdiyi siqnallar hələ də Vaşinqtonda lazımi təəssürat yaratmayıb. “Biz birlikdə... İranın heç vaxt nüvə silahı əldə etməməsini təmin etməliyik” deyən Co Bayden “İran təhlükəsi ilə mübarizəni davam etdirməyə” çağırıb.Nüvə sazişinin - ABŞ prezidenti Barak Obamanın hakimiyyəti dövründə imzalanmış və daha sonra onun Ağ Evdəki varisi Donald Tramp tərəfindən rədd edilən Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının (JCPOA) icrasına qayıtmaq imkanları mövzusu müzakirə edilib. BMT Baş Assambleyasının 79-cu sessiyasında dəfələrlə.
Qərb İrana necə kollektiv cavab axtarır
“İran və dünya gücləri 2015-ci ildə bizim hüquqlarımızın tanınması və JCPOA çərçivəsində sanksiyaların ləğvi müqabilində İrana öz nüvə obyektlərinə ən yüksək səviyyədə görünməmiş müşahidə aparmağa imkan verən tarixi razılaşma əldə ediblər. İranın bütün öhdəliklərinə əməl etməsinə baxmayaraq, Tramp birtərəfli qaydada bu sazişdən çıxıb. Əgər öhdəliklər tam yerinə yetirilərsə, İran JCPOA iştirakçıları ilə əməkdaşlığı davam etdirməyə hazırdır”, – prezident Pezeşkian BMT Baş Assambleyasının tribunasından İranın mövqeyinin son variantını formalaşdırıb. “İran heç bir şəkildə nüvə silahı əldə etmək niyyətində deyil. Son 200 il ərzində biz heç bir münaqişəyə başlamamışıq, biz sadəcə sülh, təhlükəsizlik və sülh şəraitində yaşamaq istəyirik”, - o, daha sonra BMT-nin baş katibi Antonio Quterreşlə görüşü zamanı da bunu bir daha deyib.Məsud Pezeşkian Avropa Şurasının sədri Şarl Mişel və Fransa prezidenti Emmanuel Makronla görüşləri zamanı eyni tezisi təkrarlayıb, Avropa diplomatiyasının rəhbəri Josep Borrell isə İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçi ilə əlaqə yaratmaq niyyətində olduğunu bildirib.“Mən yeni naziri tanıyıram, çünki keçmişdə onunla işləmişəm. Biz hər şeyi, xüsusən də nüvə sazişini və Rusiyaya dəstəyi müzakirə edəcəyik. Biz İranla kommunikasiya xətlərini açıq saxlamalıyıq”, - deyə cənab Borrell BMT Baş Assambleyasının kuluarlarında bildirib.Bütün bunların fonunda Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) rəhbəri Rafael Qrossi Reuters agentliyinə müsahibəsində yaxın həftələrdə İrana səfər etmək niyyətində olduğunu açıqlayıb. nüvə proqramı. Cənab Qrossinin sözlərinə görə, Nyu-Yorkdakı müzakirələrdən sonra o, İran nümayəndələrinin MAQATE ekspertləri ilə “substantiv şəkildə” əməkdaşlığa hazır olduğunu hiss edib. Rafael Qrossi qeyd edib ki, son illər MAQATE İranın nüvə proqramına nəzarət etmək imkanını qismən itirib və o, bu məsələni Tehranda müzakirə etmək niyyətindədir.Rafael Qrossi CNN-ə başqa bir müsahibəsində ABŞ-ın buna razılıq vermədiyi vaxta qədər İranla nüvə sazişinə qayıtmağın qeyri-mümkün qalacağı fikrini bildirib. Eyni zamanda, MAQATE rəhbəri təklif edib ki, İran və ABŞ arasında çox güman ki, vasitəçilər vasitəsilə qapalı danışıqlar gedir.
ABŞ Tehranı cəzalandırmağın yollarını axtarır
“The Wall Street Journal”ın Qərb diplomatlarına istinadən qeyd etdiyi kimi, ABŞ-da keçiriləcək prezident seçkilərindən əvvəl sanksiyaların ləğvi və nüvə sazişi üzrə danışıqların aparılması ehtimalı azdır. Eyni zamanda, Amerika rəsmilərinin qeyd etdiyi kimi, Kəmalə Harris prezidentlik yarışında qalib gələrsə, İranla nüvə razılaşması mümkün olacaq. Lakin Donald Tramp prezident olarsa, vəziyyət tamamilə fərqli olacaq. Respublikaçı namizədin Tehranı iblisləşdirməyə meylli olduğunu təsdiqləməsi Tehranın onun həyatı üçün təhlükə yaratdığına dair son bəyanatı olub. “İran mənim həyatımı ciddi şəkildə təhdid edir... O, artıq addımlar atıb və uğursuzluğa düçar olub, lakin yenidən cəhd edəcək”, – Donald Tramp Truth sosial şəbəkəsində gizli mesajında yazıb.
İrana qarşı Qərblə sanksiyaları necə yaranıb?

1979-cu ilin noyabrında İslam İnqilabına və Tehrandakı səfirliyin ələ keçirilməsinə cavab olaraq ABŞ İrana qarşı ilk sanksiyaları tətbiq etdi. İranın bütün dövlət aktivləri və Amerika banklarındakı qızıl ehtiyatları dondurulub, biznes əlaqələri qadağan edilib.
1984-cü ildə Livanda İranın dəstəklədiyi silahlılar ABŞ sülhməramlılarının kazarmasını partladıblar. Buna cavab olaraq Amerika İranı terrorizmi dəstəkləyən dövlətlər siyahısına əlavə etdi və bu, Amerikadan yardım almağı qadağan etdi. 1987-ci ildə ABŞ İrandan neft və digər malların idxalını qadağan etdi. 2005-ci ildə ABŞ-ın nüvə proqramına cavab olaraq İran banklarına, şirkətlərinə və fiziki şəxslərə qarşı yeni sanksiyalar tətbiq edilib.
2006-cı ilin dekabrında BMT Təhlükəsizlik Şurası İranın uranın zənginləşdirilməsini dayandırmaqdan imtina etdiyinə görə sanksiyalar tətbiq edib. Bunlara nüvə sahəsində material və texnologiyaların tədarükünə qadağa, habelə bir sıra fiziki şəxslərin və şirkətlərin aktivlərinin dondurulması daxildir. 2007, 2008 və 2010-cu illərdə Təhlükəsizlik Şurası İrana qarşı daha üç sanksiya paketi qəbul edib.
2010-cu ilin iyulunda Aİ İranın nüvə proqramı və insan haqlarını pozduğuna görə ona qarşı sanksiyalar tətbiq edib. Məhdudiyyətlərə İranın neft və qaz sənayesinə texnologiya və investisiyaların ixracına qadağa, şirkət aktivlərinin dondurulması və səyahət qadağaları daxildir. 2012-ci ildə Aİ sanksiyaları genişləndirilib, xam neft, neft məhsulları və qaz idxalına qadağa qoyulub və İranın SWIFT bank sistemindən əlaqəsi kəsilib.
2014-cü ildə nüvə danışıqlarındakı irəliləyişlə əlaqədar ABŞ bir sıra sanksiyaları dayandırıb. O cümlədən, İrandan neft-kimya məhsullarının alınmasına qoyulan qadağa aradan qaldırılıb. Eyni zamanda, Aİ İran neft məhsullarının idxalına və qızıl və qiymətli metalların ticarətinə qoyulan qadağanı dayandırıb.
2015-ci ilin iyulunda İran və altı ölkə, o cümlədən ABŞ və Rusiya, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) imzalayıb və onun icrası çərçivəsində 2016-cı ilin yanvarında İrandan sanksiyalar ləğv edilməyə başlanıb. Bunun müqabilində Tehran nüvə proqramını dondurmalı oldu.
2018-ci ilin mayında ABŞ prezidenti Donald Tramp nüvə sazişindən çıxdığını bəyan edib. Əvvəllər ləğv edilmiş sanksiyalar tam şəkildə bərpa edilib, sonra isə sərtləşdirilib. Belə ki, ABŞ 2019-cu ildə İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunu (İİKK) terror təşkilatları siyahısına əlavə edib. 2020-ci ildə iranlı general Qasım Süleymaninin Bağdadda öldürülməsindən sonra münasibətlər mürəkkəbləşib. İranın fiziki və şirkətlərinə qarşı sanksiyalar sonuncu dəfə 2022-ci ildə tətbiq edilib.
V.VƏLİYEV