Qərbin böyük Cənubi Qafqaz planı - RAKURS

Aİ və ABŞ Rusiya və İranı Ermənistan üzərindən vurur
Aprelin 5-də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Brüsseldə Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Leyen və ABŞ dövlət katibi Antoni Blinkenlə danışıqlar aparıb. Tərəflər əməkdaşlığı davam və inkişaf etdirmək barədə razılığa gəliblər. Brüssel və Vaşinqton Ermənistana müvafiq olaraq 270 milyon avro və 65 milyon dollar verəcəklərini vəd ediblər. Bununla belə, əməkdaşlıq sahələri arasında təhlükəsizlik məsələsi qeyd olunmayıb ki, bu da qonşu Azərbaycanla davamlı sülhün olmadığı halda Ermənistan üçün əsas məsələdir. Moskva, Bakı və Ankara bildiriblər ki, bu cür görüşlər regiona sabitlik qatmır.Görüşün üçtərəfli olduğu elan edilib, lakin orada dörd nəfər iştirak edib - Nikol Paşinyan, Antoni Blinken və Ursula fon der Leyendən başqa, bu, Avropa diplomatiyasının rəhbəri Josep Borrell idi. Dörd iştirakçı var, amma hələ də üçtərəfli adlandırılır. “Bugünkü yüksək səviyyəli dialoq Ermənistanın Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropa İttifaqı ilə tərəfdaşlığının genişləndirilməsi deməkdir”, Paşinyan danışıqların əvvəlində deyib. Ursula fon der Leyen Ermənistana sərmayə qoyacağını vəd edib ki, “Ermənistanın iqtisadiyyatı və cəmiyyəti daha güclü və sarsıntılara daha davamlı olsun” və Qarabağ qaçqınlarına kömək edəcək. “Biz onları dəstəkləmək üçün 30 milyon avrodan çox vəsait ayırmışıq və daha çox iş görməyə hazırıq”, o əlavə edib.Ermənistanın baş nazirinin saytında da yer alan fikirlərində Borrel deyib ki, “Aİ Ermənistan üçün müsbət gündəm hazırlamaq və Birləşmiş Ştatlarla birləşərək suverenlik, demokratiya və davamlılığa güclü sadiqlik nümayiş etdirmək istəyir”. Antoni Blinken öz növbəsində deyib: “Biz burada erməni xalqının demokratik, firavan gələcəyinə və daha inteqrasiya olunmuş və sülhsevər Cənubi Qafqaz regionuna transatlantik dəstəyi bir daha təsdiq etmək üçün toplaşmışıq”.Dörd nəfərdən ibarət üçtərəfli formatda keçirilən müzakirənin nəticəsi olaraq Avropa İttifaqı, ABŞ və Ermənistanın “siyasi islahatlar, iqtisadi inkişaf və humanitar yardım kimi əsas sahələr də daxil olmaqla əməkdaşlığı genişləndirmək məqsədi daşıdığı” bildirilib. “Biz mobillik, idarəetmə, hüquq-mühafizə, ticarət, rabitə, kənd təsərrüfatı, enerji və texnologiya kimi sahələrdə tərəfdaşlığımızı genişləndirməyə çalışacağıq. Bu əsas sahələri dəstəkləmək üçün Avropa İttifaqı və ABŞ Ermənistanla daha sıx əməkdaşlıq etməyi planlaşdırır”, - danışıqların yekunlarına dair press-relizdə deyilir.Bəyanat ümumidir, amma maraqlıdır ki, Ermənistanla təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlığın eyhamı belə yoxdur, bu ölkənin açıq-aşkar problemləri var - ilk növbədə qonşu Azərbaycanla davamlı sülhün olmaması səbəbindən. Bununla belə, görüşün nəticələrində iki rəqəm şəklində bəzi konkretliklər də var idi. Birləşmiş Ştatlar Ermənistana 65 milyon dollar yardım ayıracaq, Brüssel isə “yeni Ermənistan-Aİ tərəfdaşlığı gündəmini gücləndirmək üçün” 2024-2027-ci illər üçün 270 milyon avro ayıracaq.Maraqlıdır ki, Aİ-ABŞ-Ermənistan görüşü ərəfəsində Antoni Blinken, daha sonra Ursula fon der Leyen Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə zəng edib. Amma Brüssel görüşü ilə bağlı Bakıdan verilən şərhlərə əsasən, bu çağırışların heç bir təsiri olmayıb. Hər halda, üçtərəfli görüş günü cənab Əliyev bildirdi ki, Cənubi Qafqazda proseslər çox təhlükəli istiqamətdə inkişaf edir. İlham Əliyev Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin keçmiş rəhbəri, indi isə millət vəkili Mövlud Çavuşoğlu ilə görüşündə Brüssel görüşünə münasibət bildirib.Azərbaycan liderinin Prezidentin saytında yer alan sözlərinə görə, bu format “Cənubi Qafqaz üçün daha bir təhlükə mənbəyi yaradır”: “Son günlər həm ABŞ-ın, həm də Avropa İttifaqının yüksək rütbəli rəsmiləri onların təşəbbüsü ilə baş tutan telefon danışıqları zamanı bu görüşün Azərbaycana qarşı yönəlmədiyinə bizi inandırmağa çalışdılar. Lakin bunun Azərbaycana və Cənubi Qafqazda əməkdaşlığa qarşı yönəldiyini bilirik. Bu, ayırıcı xətlər yaratmaq və ölkəmizi təcrid etmək məqsədini güdür”, - deyə İlham Əliyev kəskin şəkildə bildirib.Aprelin 5-də Ankara da öz sözünü deyib. Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında qeyd olunur ki, Azərbaycan istisna olmaqla, Aİ və ABŞ-ın təşəbbüsü “dünyaya xidmət etməkdənsə, Cənubi Qafqazı geosiyasi rəqabət zonasına çevirməyə yol açacaq”. “Üçüncü tərəflərin, xüsusilə də regiondankənar aktorların ədalətli və qərəzsiz yanaşmaya riayət etmələri və prosesə zərər vurmaqdan ehtiyatla çəkinmələri vacibdir”, - Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi qeyd edib.Artıq aprelin 5-i axşam saatlarında Ermənistan və Azərbaycan tərəfləri sərhəddə atışmaların baş verdiyini bildiriblər. Hər bir tərəf, adətən olduğu kimi, öz qonşusunu təxribatda ittiham edib. Brüsseldə keçirilən görüşdən təkcə Azərbaycan və Türkiyə narazılıq ifadə etməyib, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova aprelin 3-də keçirdiyi brifinqdə Nikol Paşinyanın səfərini öncədən şərh edib: “Təəssüf ki, İrəvan bu cür hadisələrin anti-Rusiya yönümlü olmasına, onların əksəriyyətinin maraqlarına qarşı yönəlməsinə inadla məhəl qoymur. region ölkələri, eləcə də Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyə nail olmaq məqsədlərinə uyğunsuzluq. Ən əsası isə indi İrəvana “hər şeyi və hər şeyi” vəd edənlərin bunu əvvəllər haradasa həyata keçirmələrinə dair nümunələrin olmamasıdır. Onlar sadəcə mövcud deyillər”.Ermənistanın Tətbiqi Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun elmi işçisi Sergey Melkonyan hesab edir ki, üçtərəfli görüş İrəvana heç bir xüsusi bonus gətirməyib. Onun sözlərinə görə, Paşinyan vətənə maliyyə vəsaiti ilə qayıtdı, lakin “heç bir milyarddan söhbət getmirdi”. Ekspert hesab edir ki, Nikol Paşinyanın vəzifəsi Ermənistanın Avropa istəkləri ilə bağlı bəyanatların sadəcə söz olmadığını sübut etmək və daxili auditoriyaya onun həyata keçirdiyi kursun mif olmadığını göstərməkdir. Həm də Qərbdə siyasi mövqe nümayiş etdirmək – KTMT-nin fəaliyyətində və Rusiya ilə ikitərəfli münasibətlərdə iştirak etməmək istəyi, eyni zamanda Aİ, ABŞ və NATO ilə danışmağa hazır olmaqdır.Eyni zamanda ekspert qeyd edib ki, indiyədək mövcud olan müqavilələrdən geri çəkilmənin ciddi xərcləri var: “Tərsiyə düşmə perspektivlərini qiymətləndirmək üçün nə baş verdiyini anlamaq lazımdır. Bunun əksi Ermənistan ərazisinin azalması ilə əlaqələndirilir. Yəni, indiyə qədər fəsadlar fəlakətlidir. Ölkə qısa müddətdə müharibə intizarında yaşayır. Rusiya Ermənistanın ehtiyac duyduğu təhlükəsizlik təminatçısı ola bilməz və o, yeni provayderlər əldə etmək üçün dönür. Amma belə çıxır ki, artan təhlükəsizlik yox, təhlükədir”.
Ekspertlər nə deyir?
Ekspertlər artıq baş tutan danışıqları müxtəlif cür dəyərləndirirlər. Moskva Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Qafqaz sektorunun rəhbəri Vadim Muxanov hesab edir ki, ABŞ-Aİ-Ermənistan görüşü İrəvanın Rusiyadan hərbi-siyasi və hərbi-texniki baxımdan asılılığını azaltmaq istəyi ilə bağlıdır: “Bu hadisə Ermənistanın Rusiyadan Qərbə doğru yönəlmiş xarici siyasət xəttinə uyğundur. Bu baş versə də, ikitərəfli razılaşmalar qüvvədədir və İrəvan Moskvanın dominantlıq etdiyi bloklarda qalmaqda davam edir. Lakin Ermənistan tərəfi fərqli istiqamətdə addımlar atır. Geri dönüşün nə dərəcədə uğurlu və ya dərin olacağı məlum deyil”.İrəvandakı Qafqaz İnstitutunun direktoru, politoloq Aleksandr İskəndəryan əmindir ki, Paşinyanın səfərinin bir neçə məqsədi var. Onun sözlərinə görə, Ermənistanın Qərblə, indiki halda ABŞ və Avropa ilə qarşılıqlı əlaqəsini artıran görüşlər davam etdirilir. “Söhbət əməkdaşlığın inkişaf proqramlarından, iqtisadi inkişaf mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsindən və təhlükəsizlikdən gedir. Sonuncu komponent Ermənistan üçün xüsusilə vacibdir”, - deyə mütəxəssis əlavə edib.Politoloq və Cənubi Qafqaz üzrə ekspert Andrey Areşev etiraf edib ki, danışıqlar zamanı Blinken və fon der Leyen diqqəti iqtisadi aspektlərə yönəltməyə çalışsalar da, tərəflər arasında əməkdaşlığın sırf təhlükəsizlik üzərində qurulduğunu çəkinmədən demək olar: “Qərb Cənubi Qafqazda homogen geosiyasi məkan formalaşdırmağa çalışır. Bu isə Rusiya və İran üçün ciddi problemlər yaradır. Buna qədər Qarabağ münaqişəsi buna mane olurdu, lakin 2020 və 2023-cü illərdə baş verən hadisələrdən sonra İrəvanın Qərbə doğru sürüşməsi qaçılmaz oldu”.
"Ağ-qara rəsm işləmir"
Paşinyanın Blinken və fon der Leyenlə danışıqları Ermənistan və Rusiya arasında münasibətlərin pisləşməsi fonunda baş verir. Azalma 2020-ci ildə Qarabağ münaqişəsinin yeni raundundan sonra başladı və üç il sonra Azərbaycanın bütün mübahisəli bölgəyə nəzarəti bərpa etməsi ilə möhkəmləndi. Belə ki, İrəvan Qarabağda dislokasiya olunmuş Rusiya sülhməramlılarını guya hərəkətsizliyə görə tənqid etdi, KTMT-ni Bakının Ermənistan sərhəddinə hücumlarına reaksiya verməməkdə ittiham etdi və təhlükəsizlik sahəsində Moskvadan asılılığı səhv adlandırdı. Ermənistan KTMT-dəki fəaliyyətini dondurdu, İrəvan bilərəkdən Rusiya prezidenti Vladimir Putinin “həbs edilməsinə” icazə verən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Əsasnaməsini ratifikasiya etməyə razılaşdı və Zvartnots hava limanından rus sərhədçilərinin çıxarılmasını tələb etdi.Moskva Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun əməkdaşı Vadim Muxanovun nöqteyi-nəzərindən Ermənistanla münasibətlərin soyuması 2020 və 2023-cü il hadisələrindən sonra gözlənilən idi, hazırda vəziyyət daha da pisləşib. “İrəvanla Moskva arasında müəyyən diplomatik sparrinq var, problemlər böyüyür. Bu yaxşı heç nəyə gətirib çıxarmayacaq. Qısa müddətdə Rusiya ilə Ermənistan arasında münasibətlər bütün postsovet dövründə olduğundan daha aşağı səviyyədə olacaq. Hələ o qədər də düşməyib, lakin tərəflər hələ dibə çatmayıb”, - ekspert əlavə edib.
Erməni politoloq Aleksandr İsgəndəryan qeyd edib ki, İrəvanın Rusiyadan tamamilə Qərbə getməsindən hələ də danışmağa dəyməz, çünki daha çox onun imkanlarını diversifikasiya etmək cəhdi var: “Təhlükəsizlik sahəsində Ermənistan təkcə Qərbdə deyil, postsovet məkanından kənarda variantlar axtarır. İrəvan son vaxtlar əsasən Hindistandan silah alır. İqtisadiyyatda isə əksinə, Rusiya ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq genişlənir. Primitiv ağ-qara şəkil bu halda işləmir - kimisə tərk etmək, kiməsə gəlmək. Bu, Ermənistanın təkcə region üçün deyil, ən azı bütün postsovet məkanı üçün həmin yeni vəziyyətdə sağ qalmaq cəhdidir”.
Öz növbəsində Cənubi Qafqaz üzrə ekspert Andrey Areşev xatırladıb ki, Ermənistan KTMT-də iştirakını dondursa da, Aİİ-də hələ də Rusiya ilə işləyir. Onun sözlərinə görə, İrəvan bu il iqtisadi quruma sədrlik edir və bu təşkilat onun üzərinə müəyyən öhdəliklər qoyur. “İlin sonunda Ermənistan Aİİ-nin dövlət başçılarını qəbul etməlidir. Rusiya-Ermənistan münasibətlərindəki yadlaşmanı və İrəvanın Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Statutuna qoşulmasını nəzərə alsaq, bu öhdəliyin icrasını müşahidə etmək maraqlı olacaq”, - ekspert yekunlaşdırıb.“Paşinyan və ətrafına pul, kredit, xarici ölkələrə səfərlər və bəzi təşkilatlarda iştirak vəd edilib. Lakin reallıqda məsələ ondadır ki, Ermənistan ardıcıl olaraq Qərbin müstəmləkəsinə çevrilir.
Ermənistanın baş naziri, ABŞ dövlət katibi və Avropa Komissiyasının rəhbərinin görüşü Ermənistanın Qərb oyunlarına qarışmasının mərhələlərindən biridir. Rusiya nəhayət nə baş verdiyini anlamağa başlayıb”. Bunu Aİİ İnstitutunun direktoru, rusiyalı politoloq Vladimir Lepexin deyib.Onun sözlərinə görə, Rusiyada uzun müddət Paşinyanın Qərbə doğru addımlarının təsadüf olduğunu düşünürdülər. “İndi nəhayət başa düşürlər ki, İrana qarşı müharibəyə hazırlıq gedir. Ermənistan İrana qarşı müharibə üçün tramplin olur. Bu görüşlər vəsvəsə xarakteri daşıyır. Avrointeqrasiya, NATO-nun müdafiəsi, Ermənistanın sivil dövlətlər ailəsinə qəbulu ilə bağlı vədlər verilir. Əslində Ermənistandan sadəcə olaraq Qərb qüvvələrinin maraqları üçün istifadə olunur”, - deyə o qeyd edib.Onun fikrincə, Ermənistan bundan daxildə və Cənubi Qafqazda vəziyyətin əlavə destabilləşdirilməsindən başqa heç nə qazanmayacaq. Lepexin hesab edir ki, İrana yaxınlaşmağın yeganə yolu Ermənistandan keçir. O hesab edir ki, bu görüş Qərbin Cənubi Qafqazda öz mövqelərini gücləndirmək üçün bu regionu İsraillə birlikdə öz geosiyasi maraqlarına uyğun nəzarət altına almaq üçün ardıcıl xətti çərçivəsində nəzərdən keçirməlidir. Ekspert qeyd edib ki, son üç ildə Rusiya faktiki olaraq Cənubi Qafqazdan sıxışdırılıb və indi növbə İrandadır. Rusiyanın hələ Cənubi Qafqazla bağlı mövqeyi yoxdur və heç nə edə bilməz. Əgər Rusiyanın xarici siyasəti milli maraqların prioritetinə doğru dəyişərsə, o, Cənubi Qafqaza qayıtmağa cəhd edə bilər, lakin hazırda yox. Qərb hazırda bir neçə istiqamətdə, o cümlədən fələstinlilərin İsraildən təmizlənməsi ilə “böyük İsrail” layihəsinin həyata keçirilməsi yolu ilə genişlənir. İkinci vəzifə İrana yaxınlaşmaq və onun təsirini minimuma endirmək üçün onu hərbi əməliyyatlara təhrik etmək və ola bilsin ki, bir faktor kimi İranı məğlub edib məhv etməkdir.Rusiyaya gəldikdə isə, ikinci mərhələyə - Rusiya Federasiyasının NATO ilə, ola bilsin ki, Baltikyanı regionda, Polşada, Rumıniyada qarşıdurmaya cəlb edilməsi planlaşdırılır. Cənubi Qafqaza gəlincə, prioritet vəzifə region ölkələrini İranla qarşıdurmaya cəlb etməkdir. NATO Ermənistan vasitəsilə regiona nüfuz etməli və İranı təxribata çəkməlidir.Maraqlı sual yaranır. Qərbin Ermənistanla əməkdaşlığa ehtiyacı nədir? Ermənistandan istifadə olunacaq. Paşinyana və ətrafına pul, kredit, xarici ölkələrə səfərlər və bəzi təşkilatlarda iştirak vəd edilib. Lakin reallıqda söhbət Ermənistanın ardıcıl olaraq Qərbin müstəmləkəsinə çevrilməsindən gedir. Qərbin coğrafi mövqeyindən başqa Ermənistan nəyə lazımdır? Bu coğrafi mövqe İrana hücum etmək üçün istifadə olunacaq. Ermənistandan Qərb dövlətlərinin, ilk növbədə, uzun müddət bölgə üzərindən xüsusi əməliyyatlar aparan İngiltərənin maraqları üçün istifadə olunacaq. London 2018-ci ildə Ermənistanda dövlət çevrilişi təşkil edib, öz adamlarını ölkə başına qoyub, sonradan Ermənistana qarşı hərbi əməliyyatlar təşkil edib və Ermənistanı get-gedə öz maraqlarının oyuncağına çevirir.
V.VƏLİYEV