Qlobal taxıl böhranı: SƏBƏB? - ANALİTİK

Dünya ərzaq qıtlığı ilə baş-başadır. Taxıl bazarında hegemonluq edən Rusiya və Ukraynanın başı müharibəyə qarışdığından və Qara dənizdə yaranmış maneələr səbəbindən dünya əhalisi ərzaq imtahanına çəkilir. Hər iki ölkənin indiyədək ticarət etdiyi Afrika bazarındakı ölkələr həyəcan təbili çalmaqdadırlar. Avropa və ABŞ-ın tətbiq etdiyi sanksiyalara cavab olaraq Rusiya Qara dənizdən daşınan taxılın dəhlizini qapadıb. Heç bir gəmi nə Ukrayna limanlarına yan ala, nə də Ukrayna gəmiləri anbarlarda yığılıb qalmış taxılı dünya bazarındakı partyorlarına çatdıra bilir.Taxıl qıtlığının tam olaraq yaranmasını əngəlləməyə və hər iki döyüşən tərəfləri normal, konstruktiv, məhsuldar danışıqlar masasına əyləşdirmək üçün Türkiyənin atdığı addımlar həqiqətən də təqdir olunmalıdır. Amma kənar qüvvələrin təsiri nəticəsində vaxtı dəqiqləşdirilmiş görüşlər hər dəfə ertələnməli olub. Amma Türkiyənin israrlı çalışması nəticəsində BMT baş katibinin də iştirak etdiyi görüş İstanbulda nəhayət baş tutub. Rəsmi Ankara Rusiya və Ukraynanın anlaşmasına nail oldu, taxıl qıtlığını aradan qaldırmaq kimi humanitar missiyanın öhdəsindən necə gəlməyin yollarını bütün dünyaya öyrətdi....Dünyanı aclıqdan xilas etmək missiyasını üzərinə götürən Ankara bütün vaxtlarda olduğu kimi bu müharibədə heç kimi ittiham etmir, əvəzində vəziyyətdən necə çıxmağın yollarını göstərir. Türkiyə əmindir ki, Ukraynanın buğda və taxıl məhsulları ixracının önü açılarsa, qlobal ərzaq böhranının dərinləşməsinin də qarşısı alınar.

Beləliklə rəsmi Ankara Türkiyə, Rusiya, Ukrayna və BMT təçsilçilərinin iştirakı ilə dördtərəfli görüşə birbaşa vasitəçilik etməklə, dünyanı qlobal ərzaq böhranından xilas edəcək böyük addım atdı. Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin vasitəçiliyi ilə keçirilən dördtərəfli görüş gözlənildiyindən daha uğurlu olub. Ukrayna öz taxıl məhsullarını dünya bazarına çıxartmağa hazır olduğunu bəyan etdi. Rusiya isə bəzi beynəlxalq siyasi mərkəzlərin gözləntisinin əksinə olaraq, buna əngəl törətməyəcəyini vurğuladı. Texniki məsələlər həll olunandan sonar Ukraynadan buğda və taxıl məhsullarının dünya bazarına çıxarılması mümkün olacaq.

Əvvəl və indi
Münaqişə başlayanda Ukraynda vəziyyət yaxşı idi, iqtisadiyyatı hər rübdə demək olar ki, 7% böyüyürdü, əhalisi COVID-19-dan ağır zərbə almamışdı, taxıl, dəmir və polad ixracı üçün yaxşı beynəlxalq qiymətlər var idi, bank sektoru yaxşı idi, dövlət büdcəsinin kəsiri isə ötən il ÜDM-in 3%-dən az olub. Münaqişədən əvvəl Ukraynanın borcu ÜDM-in 50%-dən az idi ki, bu, bir çox maliyyə nazirlərinin xəyal edə biləcəyi bir şey idi. Vergilər və müavinətlər sisteminin təsirli rəqəmsallaşdırılması, Rusiyanın hərəkətlərinə baxmayaraq hələ də fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatın həmin sektorlarından sərbəst şəkildə gəlir əldə etməyə imkan verir.Bu gün isə vəziyyət fərqlidir. Amerika Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etməklə yalnız Moskvanı “cəzalandıracağını” düşünürdü. Bununla belə, indi bütün dünya onlardan əziyyət çəkir, Ərzaq böhranı astanadadır.Analitiklər hesab edir ki, Rusiya və Ukrayna digər ölkələrin iqtisadiyyatlarından çox asılıdır. Ərzaq və enerji kimi sahələrdə qlobal iqtisadiyyata əhəmiyyətli təsir göstərir. Lakin Birləşmiş Ştatlar bu regional böhranın uzun müddət davam etməsi riskini daha da artıraraq atəşə yağ tökməyə davam edir. Epidemiyanın təsirini yaşayan qlobal iqtisadiyyat hələ də köhnə yaralarını sağaltmayıb və onun çətin bərpası artıq yeni çağırışlarla, hətta böhranlarla müşayiət olunacaq.
Enerji təhlükəsizliyi riskləri güclənir
Enerji ixracı Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etdiyi əsas sahədir. ABŞ martın 8-də Rusiyadan neft, təbii qaz və kömür idxalını dayandıracağını elan etmişdi. Avropa İttifaqı aprelin 8-də Rusiya kömürünün idxalını dayandıracağını bildirdi və bu yaxınlarda Avropa Komissiyası neft embarqosu da daxil olmaqla yeni sanksiyalar paketi təqdim etdi.Rusiya qlobal enerji bazarında əsas oyunçudur və qlobal kömür, neft və təbii qaz ixracının müvafiq olaraq 18%-ni, 11%-ni və 10%-ni təşkil edir. Hazırda Avropa İttifaqının təbii qazının təxminən 40%-i, neftin 30%-i və kömür idxalının təxminən 20%-i Rusiyadan gəlir. Moskvaya qarşı durmadan artan və uzunmüddətli enerji sanksiyaları dünyanı qlobal enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı həyəcan təbili çalmasına səbəb olub.Birincisi, enerji resurslarının axını məhduddur və tədarük zəncirindəki xaos dünya və xüsusilə Avropa iqtisadiyyatının fəaliyyətinə təzyiqi artırıb. Norveçin Rystad Energy şirkəti proqnozlaşdırır ki, Rusiya tədarükləri dayandırarsa, Avropa illik 155 milyard kubmetr qaz defisiti ilə üzləşəcək.
Qida böhranı gəlir
Rusiya və Ukrayna arasında uzun sürən gərginlik ərzaq təminatında ciddi risklərə səbəb olub. Ümumdünya Ərzaq Proqramının icraçı direktoru David Beasley Rusiya-Ukrayna böhranını “digər fəlakətləri daha da gücləndirən fəlakət” adlandırır. Qlobal kənd təsərrüfatı ticarətində Rusiya və Ukraynanın çəkisini nəzərə alaraq, getdikcə daha çox beyin mərkəzləri və media "ərzaq böhranı" haqqında danışır, onun dünyaya təsirinin bütün gözləntiləri üstələyə biləcəyini və zərərli təsirinin əsasən üç aspektdə təcəssüm etdiriləcəyini düşünür.
Birincisi, o, istehsalı ciddi şəkildə bloklayır və taxıl istehsal gücünü azaldır.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının statistikasına görə, Rusiya və Ukrayna müvafiq olaraq dünyanın beşinci ən böyük buğda ixracatçısıdır. Bu iki ölkənin birlikdə arpa, buğda və qarğıdalı üzrə dünya tədarükünün 19%-i, 14%-i və 4%-i - ümumilikdə dünya taxıl ixracının üçdə birindən çoxu payına düşür. Birlikdə, son üç ildə Rusiya və Ukrayna dünya buğda ixracının təxminən 30%-ni, qarğıdalı ixracının 20%-ni və günəbaxan yağı ixracının yarıdan çoxunu təşkil edib.Məsələn, “Avropanın çörək səbəti” olan Ukraynanı götürək. Böhran bir neçə ay əvvəl əkilən buğdanın məhsulunu mümkünsüz etdi, qarğıdalı və günəbaxanı gübrələmək imkanı yox idi, sadəcə böhranın əvvəlində səpildi. Bazar iştirakçıları Ukraynada hazırkı taxıl istehsalının 50%-dən çox azala biləcəyini proqnozlaşdırırlar.
Rusiya dünyanın aparıcı gübrə istehsalçısıdır və qlobal istehsalın 13%-ni təşkil edir. Ondan gübrələrin ixracı ABŞ-ın sanksiyaları səbəbindən məhdudlaşdırılıb və bu, onların dünya qiymətlərinin kəskin artmasına səbəb olub. Braziliya və ABŞ kimi böyük kənd təsərrüfatı ölkələrində fermerlər gübrələrdən istifadəni azaltmaq məcburiyyətində qalıblar və bu, gələcək məhsullara təsir göstərə bilər.
İkincisi, ticarət axınını pozur və ərzaq inflyasiyasını gücləndirir.
Rusiya-Ukrayna münaqişəsi limanları sıradan çıxardı və Qərbin sanksiyaları taxıl ixracını ciddi şəkildə əngəllədi, bu da qlobal ərzaq qiymətlərinin artmasına səbəb oldu. Bəzi Avropa ölkələrində un, yemək yağı, tərəvəz konservləri və digər zəruri məhsullar məhdud miqdarda satılır və qalxan qiymətlər bəzi Yaxın Şərq ölkələrin sakinlərini qida çatışmazlığı ilə baş-başa qoyur.Bahalaşmadan söz düşmüşkən, az inkişaf etmiş ölkələrdə vəziyyət daha pisdir. Dünya əhalisinin 35%-dən çoxu buğda yetişdirir, Misir, Türkiyə, Banqladeş və İran isə buğdanın 60%-dən çoxunu Rusiya və Ukraynadan idxal edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının baş direktoru Qu Dongyu bildirib ki, dünyanın 50-yə yaxın ölkəsi və regionu Rusiya və Ukraynadan, o cümlədən Afrika və Asiyanın bəzi zəif inkişaf etmiş və ya aşağı gəlirli ölkələri də daxil olmaqla, buğda tədarükündən böyük dərəcədə asılıdır. .
Üçüncüsü, proteksionizmi təşviq edir və tədarük zəncirinin pozulmasını gücləndirir.
Daxili tədarük çatışmazlığına və qiymətlərin artmasına cavab olaraq bəzi böyük kənd təsərrüfatı ölkələri bir-birinin ardınca ixrac məhdudiyyətləri tətbiq edirlər. Beynəlxalq Qida Siyasəti Tədqiqat İnstitutunun məlumatına görə, Rusiya ilə Ukrayna arasında artan gərginlikdən sonra, aprelin sonunda ərzaq ixracına nəzarət tətbiq edən ölkələrin sayı 23-ə yüksəlib. Aprel və may aylarında dünyanın ən böyük palma yağı istehsalçısı İndoneziya və dünyanın ikinci ən böyük buğda istehsalçısı olan Hindistan bu məhsulların ixracını dayandırdığını açıqlayıb.Dünya Bankının Şərqi Asiya və Sakit Okean İnkişaf Araşdırma Qrupunun aparıcı iqtisadçısı Aaditya Matu hesab edir ki, hazırkı qlobal ərzaq ticarəti "məhbus dilemması"ndadır və ərzaq ixracını məhdudlaşdıran bəzi ölkələr nəinki öz ərzaq qiymətlərini aşağı salmağa kömək edəcək, həm də qlobal ərzaq qiymətləri inflyasiyasının artmasına səbəb olur.

Sosial iğtişaş riskinin artması
Ərzaq və enerji milli iqtisadiyyat və əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması ilə sıx bağlıdır və bu sahələrdə əkiz şoklarla bağlı sosial riskləri qiymətləndirmək olmaz. Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Ümumdünya Ərzaq Proqramı və Ümumdünya Ticarət Təşkilatının aprel ayında yaydığı birgə bəyanata görə, ərzaq məhsullarının qiymətinin artması və tədarükdə fasilələr bir çox ölkələrdə sosial gərginliyi ciddi şəkildə artıra bilər.Mart ayında epidemiyadan və Rusiya ilə Ukrayna arasında böhrandan əziyyət çəkən Cənubi Asiya ölkəsi Şri-Lanka iqtisadi böhranla üzləşdi. Təchizat çatışmazlığı, bahalaşan qiymətlər, enerji çatışmazlığı və yerli valyutanın devalvasiyası ictimai etirazlara səbəb oldu və ölkə prezidenti aprel və may aylarında iki dəfə fövqəladə vəziyyət elan etdi. Sonda isə kreslosunu itirdi, amma bu, ölkədə ərzaq bolluğu yaratmadı.
Afrikada da vəziyyət o qədər də nikbin deyil. BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş bu ayın əvvəlində Rusiya və Ukrayna arasındakı gərginliyin Afrikada ərzaq, enerji və maliyyə sahəsində "üçlü böhranı" daha da gücləndirdiyini və bunun bəzi regionlarda sosial iğtişaşlara səbəb ola biləcəyini söyləyib.Hətta nisbətən çiçəklənən Avropada insanların rifahının getdikcə böhranla əvəz ediləcəyi proqnozlaşdırılır. Yanacağın bahalaşmasına etiraz olaraq Barselona Taksi sürücüləri Sənaye Assosiasiyası və İspaniya Yük Maşınları Sürücüləri İttifaqı yerli malların və xammalların tədarükünü dayandıraraq yürüşlər və tətillər təşkil ediblər.Son aylarda beynəlxalq təşkilatlar və qurumlar dünya iqtisadiyyatının və ticarətin artımı ilə bağlı proqnozlar kimi əsas göstəriciləri aşağı salıblar. Beynəlxalq müşahidəçilər hesab edir ki, ABŞ-ın Rusiyaya qarşı sanksiyalarda israrlı olması səbəbindən Moskva ilə Kiyev arasındakı gərginliyə “oduna yağ tökmək” effekti yaradır ki, bunun da əvəzini bütün dünya ödəyir.
V.VƏLİYEV