Bahalı neft erası bitməyəcək, əksinə... - ANALİTİK

Son həftələrdə neft qiymətlərinin bir qədər ucuzlaşma hiss edilir. Amma buna sevinmək hələ tezdir. Bu xammalın yüksək qiymətləri dövrü daha bir neçə ay, hətta illərlə davam edə bilər. Bunun niyə belə olduğunu “Bloomberg” də izah edir.

Qiymətlər son üç ayın ən aşağı səviyyəsinə düşsə də, dünya hələ də ehtiyac duyduğu neft məhsullarını əldə etmək üçün mübarizə aparır. Və bu amilin qlobal iqtisadiyyata və siyasətə təsiri son dərəcə güclü olacağı da proqnozlar sırasındadır.

İyulun 6-da Brent markalı neftin aprel ayından bəri ilk dəfə bir barel üçün 100 dollardan aşağı düşməsi bütün dünyada siyasətçilərə, biznes sahiblərinə və avtomobil sürücülərinə yanacağın yüksək qiymət günlərinin sona çatacağına ümidi verirdi. Əslində, tələb və təklifin dəyişmə dinamikası bir neçə ay, hətta illərlə davam edə bilən yüksək qiymətlərin uzun müddət davam etdiyini göstərir. Baxmayaraq ki, dünya koronavirus pandemiyasından yeni-yeni qurtulur, yanacağa tələbat artmaqda davam edir. Hazırda xam nefti yanacağa çevirmək üçün lazım olan emal gücü çatışmır. Dünyanın ən böyük istehsalçıları isə artıq mümkün qədər çox istehsal edirlər. Və bütün bunlar Ukrayna münaqişəsi fonunda baş verir ki, bu da Rusiyadan neftin tam ixracına mane olur.
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) icraçı direktoru Fatih Birol iyulun 12-də keçirilən forumda çıxışı zamanı deyib: “Dünya miqyası və mürəkkəbliyi baxımından heç vaxt belə ağır enerji böhranı ilə üzləşməyib. Böhran hələ də bütün dünyaya təsir edir”.

Enerji qiymətlərinin qlobal iqtisadiyyata və siyasətə təsiri çox böyükdür. Bu il benzinin qiymətinin 42% artması artıq Birləşmiş Ştatlarda inflyasiyanın son onilliklərin ən yüksək səviyyəsinə çatmasına səbəb olub və Respublikaçılar Partiyasının builki Konqres seçkiləri üçün kursunu təyin etməyə kömək edib. Yanacağın yüksək qiymətləri Perudan Şri-Lankaya kimi ölkələrdə iğtişaşlara səbəb olub. Dünya liderlərinin illərdir danışdıqları enerji keçidi çox güman ki, arxa plana keçməlidir.

Ən sadə səviyyədə, dünya indi ehtiyac duyduğu qədər neft hasil etmək üçün mübarizə aparır. Bu, pandemiya səbəbindən tələbin son onilliklərin ən aşağı səviyyəsinə düşdüyü və neft qiymətlərinin ümumiyyətlə, mənfiyə çevrildiyi 2020-ci ilin yazından çox kəskin dəyişiklikdir. BEA-nın məlumatına görə, gələn il dünyada bu yanacağın istehlakı 2%-dən çox artaraq pandemiyadan əvvəlki səviyyəni keçəcək.

Təchizatları saxlamaq çətin olacaq. İyun ayında JPMorgan Chase & Co ekspertləri Putinin milyonlarla barel nefti saxlamağa qərar verəcəyi bir apokaliptik ssenarini açıqladı və bu, neftin qiymətinin bir barel üçün 380 dollara yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Moskva Çin və Hindistanda aktiv alıcılar tapsa da, sanksiyalar və Rusiya ilə iş görmək istəməməsi ölkənin ümumi hasilatını gündə bir milyon bareldən çox azaldıb.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında istehsal həcminin arta biləcəyi perspektivləri qeyri-müəyyən olaraq qalır. Dünya neftinin təxminən 40%-ni istehsal edən OPEC plana əməl etməkdə çətinlik çəkir. Köhnəlmiş infrastruktur, illərin zəif investisiyaları və siyasi qeyri-sabitlik istehsalı dayandırır. May ayında OPEC+ qrupuna daxil olan ölkələr (Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı və onun müttəfiqləri) kollektiv hədəflərindən gündəlik 2,7 milyon barel az hasil ediblər.

Hasilatın artması ümidləri bu təşkilatın ehtiyat istehsal potensialına malik yalnız iki üzvü - Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə bağlıdır. Prezident Bayden bu iki ölkəni daha çox neft hasil etməyə çağırıb. Enerji qiymətlərini nə qədər aşağı salmağa çalışdığının sübutu Baydenin iyul ayında Səudiyyə Ərəbistanına planlaşdırılan səfəri idi və burada o, Amerika liderinin əvvəllər telefon da daxil olmaqla danışmaqdan belə imtina etdiyi vəliəhd şahzadə Məhəmməd bin Salmanla görüşməli olacaq.

Bununla belə, Səudiyyə Ərəbistanı və ya BƏƏ-nin daha nə qədər xam neft verə biləcəyi bəlli deyil. Səudiyyənin dövlət neft nəhəngi Aramco gündə 12 milyon barel neft hasil edə biləcəyini iddia edir. Lakin o, bütün mövcudluğu tarixində yalnız bir dəfə belə səviyyəyə çatıb. BƏƏ-yə gəlincə, G7 toplantısında Fransa prezidenti Emmanuel Makron qeyd edib ki, Əmirlik liderinin ona dediyi kimi, ölkədə artıq mümkün olan maksimum həcmdə neft hasil edilir.

Hazırda ABŞ-ın şist sənayesinin dünyanı xilas etməyə hazır olduğuna dair heç bir əlamət yoxdur. Texas və Nyu-Meksiko ştatlarının nəhəng Perm hövzəsində istehsal həqiqətən də artmaqdadır. Lakin ABŞ-ın neft sənayesinin qalan hissəsi durğundur. ABŞ-da ümumi hasilat pandemiyadan əvvəlki zirvələrdən gündə təxminən bir milyon barel geriləməkdə davam edir.

Söhbət təkcə istehsalçıların daha çox neft hasil edə bilməməsindən getmir. Bəzi insanlar sadəcə bunu etmək istəmirlər. Dünyanın ən böyük beş neft şirkəti bu il 81,7 milyard dollar sərmayə qoymağı planlaşdırır ki, bu da 2013-cü ildə xərclədikləri məbləğin yalnız yarısıdır. ABŞ-ın şist istehsalçıları heç bir mənalı nəticə əldə etmədən pul yandırdıqdan sonra xərcləri cilovlamağa çalışırlar. Avropanın böyük neft şirkətləri kapitalı mədən ehtiyatlarının hasilatından yayındırır və onu aşağı karbonlu enerjiyə yönəldirlər.

Neft emalı kimi lazımlı sahəni də unutmaq olmaz. Pandemiya bir neçə qocalmış, gəlirsiz neft emalı zavodunu həmişəlik bağlanmağa məcbur etdi. Nəticədə, dünyada emal gücü çatışmazlığı yaranıb ki, bu da əvvəllər yanacaqdoldurma məntəqəsində yanacağın qiymətini demək olar ki, təkbaşına diktə edən xam neftin qiymətini artıq istehlakçıların nə qədər xərcləməli olacağına dair dəqiq göstərici deyil. İyun ayında xam neftin qiyməti 13% ucuzlaşıb. Benzinin qiyməti isə cəmi 6,5% ucuzlaşıb.

Bir çox təchizat problemlərinin fonunda tələbin artması dayanır. Koronavirusa qarşı iki illik mübarizədən sonra yüz milyonlarla insan yenidən bu və ya digər nəqliyyat vasitələrindən istifadə edib. Yayın yalnız yarısı keçib və tələbat artıq pandemiyadan əvvəlki səviyyəyə yaxındır. Bu arada, Çinin hələ də koronavirus məhdudiyyətlərindən tam çıxmadığını nəzərə almalıyıq.

Təbii ki, mərkəzi banklar faiz dərəcələrini artırır və qlobal tənəzzül perspektivi, o cümlədən tələbin aşağı düşməsi ehtimalı investorları qorxur. Lakin iqtisadi tənəzzül nadir hallarda yanacağa tələbin azalması ilə nəticələnir. Pandemiyanın yaratdığı tənəzzüldən başqa, qlobal maliyyə böhranı müasir tarixdə tələbin ciddi şəkildə azalmasının yeganə nümunəsi olub. Bir qayda olaraq, böhran dövründə istehlak sadəcə olaraq bir qədər yavaş artıb.

Bəziləri deyə bilər ki, neftin yüksək qiymətləri dünyanın nəhayət qalıq yanacaqlardan asılılıqdan qurtulması üçün lazımdır. Lakin reallıqda bazardakı vəziyyət yalnız keçid prosesini çətinləşdirir. “Bloomberg News”-un məlumatına görə, 20-dən çox ölkə yanacaqdoldurma məntəqələrinin qiymətlərini aşağı saxlamaq üçün subsidiya proqramları hazırlayıb. Bahalı neft inflyasiyanı və artan faiz dərəcələrini gücləndirdiyindən, bərpa olunan enerji şirkətləri artan kapital xərcləri ilə üzləşirlər.

Hazırda dünyada mövcud olan 20 milyon elektrik avtomobili neftə olan tələbatı azaltmaq üçün kifayət etmir. Hər il elektrikli nəqliyyat vasitələri üçün uzunmüddətli proqnoz açıqlayan Bloomberg bu xammala olan tələbin 2027-ci ildə zirvəyə çatacağını bildirir. Lakin bütün ekspertlər neftin qiymətinin artacağına əmin deyillər. “Citigroup Corporation” bu yaxınlarda tənəzzül zamanı neftin qiymətinin bir barel üçün 65 dollara qədər düşə biləcəyi ilə bağlı proqnoz dərc edib. Şirkətin ekspertləri qeyd ediblər ki, xammala tələbat yalnız “ən ağır dünya böhranı” zamanı azala bilər. Ancaq neftin qiyməti istənilən tənəzzüldə aşağı düşür.

İyulun 8-də Rusiya prezidenti Putin neft qiymətləri ilə bağlı deyilənlərin əksini xəbərdar etdi. Onun sözlərinə görə, Qərb ölkələri Rusiyanın enerji təchizatına qarşı sanksiyalar tətbiq etməklə səhvə yol verib. Məhdudiyyətlər davam edərsə, Rusiya lideri xəbərdarlıq edib ki, qlobal enerji bazarı “daha ciddi, hətta fəlakətli nəticələrlə” üzləşə bilər.

V.VƏLİYEV