Ağ qan qırmızı qanı niyə "yeyir"?

Qan xərçəngi kimi tanıdığımız leykemiya daha çox uşaqlıq dövrü xərçəngidir. Leykemiya sümük iliyinin istehsal etdiyi hüceyrələr olan limfoid və miyeloid hüceyrələrin anormal həddə çoxalması nəticəsində yaranır. El arasında bu xəstəlik “ağ qanın qırmızı qanı yeməsi” kimi tanınır.

Leykemiya başlanğıc və klinik gedişatına görə kəskin və xroniki leykoz olaraq iki yerə bölünür. Kəskin leykemiyalar sürətlə inkişaf edir və vaxtında müalicə olunmazsa, xəstələr bir neçə həftəyə ölə bilərlər. Xroniki leykemiyalar isə yavaş-yavaş irəliləyir. Kəskin leykozlar bütün leykemiya xəstələrinin təxminən 95%-ni təşkil edir.

Leykemiya yarandıqları hüceyrə tipinə görə "limfositik" və "miyeloid" leykoz olmaqla iki qrupa bölünür. “Lenfositik leykoz” “lenfosit” adlanan ağ qan hüceyrələrini yaradan kök hüceyrələrin nəzarətsiz çoxalması ilə xarakterizə olunur. “Miyeloid leykoz” sümük iliyində leykositlər (neytrofillər, monositlər, eozinofillər, bazofillər), eritrositlər və trombositlər əmələ gətirən kök hüceyrələrin xərçəngidir. Lenfositlərin sürətlə çoxalması ilə baş verən leykoz növü "kəskin limfoblastik leykemiya" adlanır.

Uşaq yaşlarında xərçəng xəstəliyinə tutulanların 35%-i leykoz xəstələridir. Leykoz xəstələrində formasından asılı olaraq, qanyaradıcı üzvlər, ilk növbədə, sümük iliyi, qaraciyər, dalaq, limfatik düyünlər və başqa üzvlərdəki letikulo-endoteli toxuması zədələnir. Xəstəlik zamanı qırmızı qanın törənməsi də pozulur, ona görə leykozun təxminən bütün formalarında bu və ya başqa dərəcədə anemiyaya rast gəlmək olar. Həmçinin qandakı eritrositlərin orqanizmdə yaranması zamanı və trombositlərdə zəifləmə nəticəsində qanı qatılaşdıran hüceyrələrdə azalma müşahidə olunur.

Xəstəliyin kəskin dövründə qırmızı qan kürəciklərinin miqdarında azalma o dərəcəyə çatır ki, qanda ağarma baş verir. Qanda bu və ya başqa ağ qan elementlərinin üstünlüyündən asılı olaraq leykozlar limfoleykoza (limfatik elementlər), mieloleykoza (sümük iliyi elementləri) və retikulendotelioza (qanda ağ qan kürəciklərinin çoxluğu) ayrılır. Limfeleykozda çox vaxt bədxassəli qanazlığının əlamətləri görünür. Ağ qan hüceyrələrinin həddən artıq çoxalması, xüsusən də yetişməmiş ağ qan hüceyrələrinin üstünlüyü ilə müşahidə olunan leykozlar leykemiya –ağqanlılıq adlanır. Bu anormallıq zamanı 1 mm qanda 100-400 min ağ qan kürəciyi ola bilər. Leykozda ağ qan elementlərində dəyişikliklər baş verdiyi üçün qanın tərkibi sabit qalmır.

Leykozun səbəbi hələ müəyyən edilməyib. Ancaq bəzi xəstələrin keçmiş kimyəvi terapiya və ya radioterapiya və kimyəvi dərman istifadəsi səbəbindən bu xəstəlikləri inkişaf etdirdiyi düşünülür. Bundan əlavə, Daun Sindromlu insanlarda bu xəstəliyin daha çox yayılması, genetik xəstəlikləri olan insanlarda leykoza bir meyl olduğunu göstərir. Siqaret çəkmə, infeksiyalar, qeyri-sağlam qidalanma, kimyəvi maddələrə məruz qalma və spirt istifadəsi kimi faktorlar böyüklərdə qan xərçənginə səbəb olsa da, uşaqlarda xəstəliyin ətraf mühit faktorlarından çox genetik problemlərlə bağlı inkişaf ehtimalı daha yüksəkdir.

Leykemiya simptomları uşaqlar və böyüklər arasında fərqli ola bilər. Uşaqlarda leykozun simptomları bədəndə səbəbi bilinməyən qançırlar, zədə zamanı zərbənin təsiri ilə yaranan qançırlar, anemiya, qaraciyərin və ya dalağın böyüməsi, qanda qırmızı qan hüceyrəsi və hemoqlobin səviyyəsinin aşağı olması, ayaqlarda səbəbsiz ağrı olur.

Böyük insanlarda qəfil başlayan yüksək hərarət, zəiflik, səbəbsiz çəki itkisi, həddindən artıq yorğunluq, sağalmayan infeksiyalar, şişmiş diş ətləri, bədəndə qançırlar, iştahsızlıq, limfa düyünlərində heç bir ağrıya səbəb olmayan şişkinliklər, burun qanaxmaları, dərinin altında qırmızı ləkələr, öskürək, nəfəs darlığı, tərləmə, genişlənmiş qaraciyər və dalaq, sinə ağrısı, sümüklərdə və oynaqlarda ağrı leykoz əlaməti ola bilər.

Leykoz xəstəliyinin simptomları leykemiyanın növündən asılı olaraq dəyişir. Qan xərçəngi diaqnozu üçün fiziki müayinə tələb olunur. Həkimə müraciət edən xəstələrdə adətən zəiflik, yorğunluq, dəri rənginin dəyişməsi, göyərmə və limfa düyünlərinin böyüməsi müşahidə olunur. Həkimin göstərişi ilə tam qan analizi və periferik qan yaxması aparılır. Mikroskop altında araşdırılan qan nümunələrində anormal qan hüceyrələri aşkar edilərsə, leykoz diaqnozu qoyula bilər. Diaqnozu təsdiqləmək üçün sümük iliyi nümunəsi patoloji, sitometriya və genetik laboratoriyalarda araşdırılmalıdır.

Diaqnoz qoyulmuş xəstələr risk qrupundan asılı olaraq müxtəlif müalicə üsulları ilə nəzarətə götürülür. Leykoz müalicəsinin məqsədi xəstəliyin inkişafını dayandırmaq və sağalmaya nail olmaq, bərpa müddətini uzatmaq, mərkəzi sinir sistemini metastazdan qorumaq və sağlamlıq əldə ediləndə onun saxlanmasını təmin etməkdir.

Leykoz üçün əsas müalicə üsulu dərman müalicəsidir. Ağızdan və venadaxili olaraq tətbiq edilən kimyaterapiya müalicənin birinci mərhələsini təşkil edir. Leykemiya müalicəsi zamanı kimyaterapiya ilə yanaşı, qan və qan hüceyrələrinin dəyişdirilməsi, həmçinin qoruyucu və müalicəvi mikrob əleyhinə dərmanlar da tətbiq edilir. Bütün bu müalicəvi dərmanlarla yanaşı, xəstənin psixoloji vəziyyətinin pisləşməsinin qarşısını alan müalicə üsulları da leykoz müalicəsinin tərkib hissəsidir.

Yüksək risk qruplarında kimyaterapiyadan sonra kök hüceyrə transplantasiyası – ilik nəqli tələb edə bilər. Sümük iliyi transplantasiyası üçün lazım olan kök hüceyrələr xəstənin özündən və ya uyğun donordan əldə edilə bilər. Kök hüceyrələr yaxın qohumdan (məsələn, ana, ata, həyat yoldaşı, uşaq və ya qardaş) toplanırsa, transplantasiyadan əvvəl kök hüceyrələrdən uyğun olmayan toxumalar çıxarılır. Uşaqlarda leykoz müalicəsində müsbət nəticələr təxminən 90% təşkil edir, lakin yaşlı xəstələr üçün bu nisbət risk qrupundan asılı olaraq, 50% -80% arasındadır.

Lalə Mehralı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafı ” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb