İran qazı Avropaya Azərbaycan vasitəsilə ötürülə bilər - MÜSAHİBƏ

Rusiya Siyasi İnformasiya Mərkəzinin aparıcı analitiki İvan Pyatibratov “Caliber” analitika mərkəzinə müsahibədə İranın Xəzərdə kəşf etdiyi nəhəng qaz yatağı, regionda qaz istehsalı və ixracı imkanları ilə bağlı maraqlı məqamlara toxunub. Müsahibəni oxucularımıza təqim edirik.

- İran Xəzər dənizində bənzərsiz bir yataq kəşf etdiyini elan etdi və Avropa qaz bazarının 20%-ə qədərini təchiz etməyi qarşısına məqsəd qoydu. “Çalus” yatağındakı ilkin qiymətləndirmə işləri, yatağın ehtiyatlarının təxminən 3,4 trilyon kubmetr olduğunu göstərdi. İran yeni qaz hegemonu olacaqmı?

- Əlbəttə, kağız üzərində, iranlı həmkarların qiymətləndirmələrinə tam etibar etsəniz, o zaman ideal təsadüf şəraitində İran həm Rusiya, həm də Qətər və digər dövlətləri bir çox cəhətdən sıxaraq dünyanın ən güclü qaz dövlətlərindən birinə çevrilə bilər. Əvvəla, ilk növbədə, iranlı analitiklərin bəyanatını yoxlamaq yaxşı olardı, ikincisi, yəqin ki, bir tərəfdən belə böyük həcmdə qaz satma ehtimalını çətinləşdirəcək hər cür geosiyasi maneələr var, üçüncüsü, bu yatağı bu qədər həcmdə qaz hesab etsək, ümumiyyətlə, hasil etməyin mümkün olacağının lehinə danışmaq olmaz. Almaq və satmaqdan başqa, çox sayda amildən asılı olan çox çətin bir vəziyyət var.

- Bu layihə həyata keçirilsə, Rusiyanın Avropadakı iqtisadi maraqları nə qədər zərər çəkəcək?

- Bu yataqdan qaz Avropa ölkələrinə gedərsə, Rusiyanın Avropadakı maraqları zərər çəkə bilər. Amma bu qaz təkcə Avropaya gedə bilməz, yəni İran qazına çox maraq göstərən Çin də başqa istiqamətə çevrilə bilər. Prinsipcə, çinlilər İrana xeyli sərmayə qoyurlar.

Rusiya Avropada qaz tədarükünün mütləq çempionudur və İrandan Avropaya böyük bir qaz axını olacağı təqdirdə bu, Rusiyanın maraqları üçün ciddi rəqabət yaradacaq. Bəli, Rusiyanın Avropa bazarında rəqibləri var, amma oradakı həcmlər, həqiqətən də, Rusiya maraqlarına zərər vurmaq üçün yetərli deyil.

İran qazı Çinə gedərsə, bu yenə də Rusiya Federasiyasının maraqlarına uyğun deyil. Bəli, bunu bəzi dövlət maraqları mövqeyindən götürsək, əlbəttə, İran dünya qaz bazarındakı payını artırmasaydı, Rusiya üçün daha yaxşı olardı.

- Sizcə, Çalus yatağından İran qazının əsas tədarükçüsü Çin ola bilərmi?

- Mənə elə gəlir ki, əgər bu sahə müəyyən miqyasda daha da inkişaf edəcəksə, Çinsiz mümkün deyil. Çünki dediyim kimi, Rusiya iştirak edə bilərdi, amma bunun üçün sərfəli deyil. Çin, öz növbəsində, karbohidrogenlərin tədarükündə çox maraqlıdır. Çin fərqli parametrlərə görə işləyə bilər, məsələn, bu sahənin bütün inkişafını tamamilə öz üzərinə götürür. İranın ərazi sularında yerləşdiyinə görə, bu işin heç kimlə əlaqələndirilməsi lazım olmayacaq. İran təbii ki, buna icazə versə, sahənin inkişafına heç bir maneə olmayacaq.

Digər tərəfdən, Çin qaz nəqlinə kömək edə bilər, o cümlədən Türkmənistan üzərindən, məsələn, İrandan Türkmənistana boru xətti çəkmək olardı. Ancaq burada Çin üçün deyil, İran və Türkmənistan üçün bir fürsət yaranır. Çünki belə bir layihəni Çin yalnız endirim olacağı təqdirdə həyata keçirə bilər. Çin artıq İranda endirimlərdən istifadə edir, lakin böyük bir investorun müəyyən şərtləri diktə etmək hüququna malik olması səbəbindən. İran qazı Çinə Türkmənistan qazından daha ucuz başa gələ bilər ki, bu da Türkmənistan üçün əlverişsizdir. Bu, birincisi, bu iki dövlət arasındakı münasibətləri ağırlaşdıra bilər, ikincisi, bu cür qarşılıqlı əlaqənin ümumi iqtisadi məqsədəuyğunluğunu, yəni İran qazının nəqli məsələsini öz üzərinə götürərək Türkmənistanın nə fayda əldə edəcəyini şübhə altına ala bilər. Belə bir məqam da var.

Başqa bir məsələ, Çinin bu bölgədə çox geniş miqyasda olmasıdır və çox güman ki, siyasi təsiri sayəsində bu potensial münaqişəni də həll edə biləcək.

- Bu sahə inkişaf etdirilsə, qaz Avropaya necə gedəcək? Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə vasitəsilə? Yoxsa İrandan Türkiyəyə və oradan Avropaya quru qaz kəməri çəkilə bilər?

- Bu seçim mümkündür, çünki İrandan Türkiyəyə qaz kəməri var. Düzdür bu kəmər demək olar ki, tamamilə doludur. İran Türkiyəyə qaz verir və Avropaya müxtəlif yollarla çatır.

Avropa bazarına əlavə həcmlər göndərmək bunun üçün yeni infrastrukturun qurulmasını tələb edəcək. İranın təbii qaz kəməri çəkmək üçün yeni bir layihə üçün pulu yoxdur, amma Türkiyə yenə də bəzi tərəfdaşları cəlb edə bilər.

Alternativ variant var - bu kəməri Azərbaycanın vasitəsilə TANAP və TAP-a bağlamaq. Burada quru yoluna üstünlük verilə bilər. Xəzər dənizindən keçəcəyi az inandırıcıdır. Ancaq burada yenə də çətinlik bu marşrutun tam olaraq necə qoyulacağına bağlıdır. Yəni, sahil suları boyunca gedərsə, prinsipcə heç bir siyasi problem olmamalıdır, çünki dövlətlər bütün su sahəsinin ekologiyasına təhlükə yaratmaq istisna olmaqla, sahil sularında hər şeyi etməkdə sərbəstdirlər. Mümkündür, amma çox uzun bir yoldur. Yəni marşrutu birbaşa qoymaq daha yaxşı olardı - Xəzər qaz dəhlizi kimi olardı, amma başqa bir məqam var - yəqin ki, Rusiya ekoloji təhlükəyə görə buna qarşı olacaq.

- Avropanın özü İrandan qaz kəməri çəkməkdə maraqlıdırmı?

- Avropa qaz təchizatını şaxələndirmək istəyir. Amma şaxələndirmə dedikdə, təbii ki, Avropada Rusiya qazının hegemonluğunu azaltmaq istəyirlər. Avropanın özü, bəli, İran qazı ilə maraqlanır, amma bu layihəyə sərmayə qoymağa hazır olub-olmaması çox böyük bir sualdır, çünki İran bəzən sanksiya altındadır, bəzən sanksiya altında deyil, daxili siyasətfə, iqtisadiyyat problemlər var. Yeni İran sahəsini kim təmin edəcək? Avropa İttifaqının özü? Aİ Pul verməyəcək. Bəzi ayrı-ayrı şirkətlər pul verə bilər, ancaq ABŞ-ın sanksiyaları altında qalma təhlükəsi üzündən İrana böyük sərmayə qoyma riski daşıyacaqlar. Məsələn, Çin sanksiyalardan qorxmur, əksinə, sanksiyaların qarşısını almaq üçün bəzi üsullara əl atır. Ümumiyyətlə, Avropa hər hansı bir qazı istəyir- həm Rusiya, həm İran, həm də digər ölkələrdən gələn qazı.

Tərcümə - Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə "İctimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi" istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.