Putin-Tramp sövdələşməsi və... - ANALİZ

Prezidentliyinin üçüncü günündə Donald Tramp Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ağ Evin Ukraynadakı münaqişənin həlli ilə bağlı sərt şərtlərini qəbul etməsə, Rusiyanın neft sektorunu sarsıdıcı sanksiyalar tətbiq edəcəyi ilə birbaşa hədələyərək Kremlə yüksək səslə çağırış edib. Rusiyada Amerika sanksiyalarının tamamilə təsirsiz, mənasız olduğu və Rusiyanın xarici siyasətinə təsir edə bilməyəcəyi ümumi qəbul edilsə də, Tramp bu dəfə öz məqsədinə çatacağına dərindən əmindir.

Trampın nikbinliyi əsasən ona əsaslanır ki, ABŞ-ın müttəfiqlərinə qarşı oxşar sanksiyalar və tariflər təhdidləri altında onların bir çoxu son dərəcə mənfi iqtisadi nəticələrə yol verməmək üçün artıq onun sərt tələbləri ilə razılaşmalı olub. Amma Kreml ardıcıl olaraq ABŞ-ın müttəfiqlərindən qat-qat güclü və müstəqil olan Rusiyada bu üsulların işləməyəcəyini bildirib. Odur ki, Rusiya ABŞ-ın təhdidlərinə məhəl qoymadan Ukraynada strateji hədəflərinin sarsılmaz yerinə yetirilməsində israr edə bilər. Bununla belə, Tramp əmindir ki, onun Rusiyanın neft sektoruna yeni sanksiyalar tətbiq etmək hədəsi iki əsas səbəbə görə Rusiyanın Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı danışıqlarda mövqeyinə təsir edir:1. Tramp Rusiya neftini Çinə və digər əsas alıcılara çatdıran kölgə tankerlərinə qarşı yeni sanksiyaların Rusiya iqtisadiyyatına güclü zərbə vura biləcəyinə ümid edir. Bloomberg-in məlumatına görə, yanvarın ortalarında (prezident Cozef Baydenin dövründə) Çin təxminən 2 milyon barel daşımalı olan üç tankeri qəbul etməkdən imtina edib. Çin ABŞ-ın ciddi ikinci dərəcəli sanksiyalarına məruz qalmaq istəmədiyi üçün bu tankerlərin öz limanlarına daxil olmasına icazə verməyib. Tramp bu ilk sınaq şarından konkret nəticə çıxardı: Amerikanın Rusiyanın kölgə tankerlərinə qarşı sanksiyaları işləyir və gücləndirilməlidir.2. Tramp ilk prezident sərəncamlarından birində Baydenin Amerika enerji şirkətləri üçün neft hasilatına dair ekoloji və digər məhdudiyyətlərinin demək olar ki, hamısını ləğv etdi. Beləliklə, Tramp ümid edir ki, Amerika neft hasilatını “Qaz, bala, qaz!” şüarı altında artıraraq. Bu halda isə Tramp dünya bazarında neftin qiymətini aşağı salmağa nail olacaq və bu, Rusiya iqtisadiyyatına güclü zərbə vuracaq. Eyni zamanda Tramp ilk dövründən bəri əla münasibətləri olan Səudiyyə Ərəbistanının da neft hasilatını əhəmiyyətli dərəcədə artıracağına ümid edir.Lakin Amerika neft şirkətləri və Səudiyyə Ərəbistanının daha ucuz qiymətə əlavə neft hasil etməsinin sərfəli olacağı qətiyyən fakt deyil. Buna baxmayaraq, Tramp öz sanksiyalarının yüksək effektivliyinə qəti şəkildə inanır. O, ilk dövründə İranın neft sektoruna sarsıdıcı sanksiyalar zərbəsi endirməyi bacaran konkret uğurlu nümunəni çox yaxşı xatırlayır. Trampdan əvvəl İran gündə təxminən 3 milyon barel ixrac edirdi. Tehrana "cəhənnəm sanksiyaları" tətbiq etdikdən sonra İran ixracının həcmi kəskin şəkildə cəmi 250 min barelə qədər azaldı. Və Tramp hesab edir ki, Putin Ukraynadakı münaqişənin sülh yolu ilə həlli ilə bağlı güzəştə getməsə, Rusiya neftinin ixracına sanksiya tətbiq etməklə oxşar nəticələr əldə edə bilər. Göründüyü kimi, güzəştlər cəbhə xətti boyunca Avropa ölkələrindən 100 minə qədər sülhməramlı əsgərin yerləşdiyi demilitarizasiya zonasının yaradılmasını, eləcə də Amerika və Avropa silahlarının illik uzunmüddətli tədarükü şəklində Ukrayna üçün təhlükəsizlik zəmanətlərini əhatə edir.Bir tərəfdən, bu cür şərtlər Rusiya üçün tamamilə qəbuledilməzdir, lakin digər tərəfdən, Tramp Rusiya Federasiyasının federal büdcəsini ən mühüm maliyyə mənbəyindən məhrum edə biləcək neft sanksiyalarının tətbiqi təhlükəsi şəklində olan bu “çubuq”un Rusiyanı bu tələblərlə razılaşmağa məcbur edəcəyinə ümid edir. Bununla belə, Putinin Trampın sanksiya hədələrini blef hesab etməsi tamamilə mümkündür. Hətta o, blef etməsə belə, heç bir Amerika sanksiyaları, hətta ən “cəhənnəm” sanksiyaları da Rusiyanın qalib gəlməsinin qarşısını ala bilməyəcək. Putin Trampla 1945-ci ilin fevralında Ruzvelt, Stalin və Çörçilin etdiyi kimi, iki liderin dünyanı bölməyə razılaşdığı bir növ “Yalta-2” sazişi bağlaya bilsə, buna nail ola bilər.Nəzəri olaraq, Trampın əsasən təcridçi xarici siyasət yeritməsi faktını nəzərə alsaq, belə bir bölgü mümkündür. Birincisi, Tramp Birləşmiş Ştatların bütün əvvəlki ABŞ prezidentlərinin İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsindən sonra etməyə çalışdığı kimi, Birləşmiş Ştatların “qlobal polis” rolunu oynamağa davam etməsini istəmir. Tramp hesab edir ki, Birləşmiş Ştatlar dünya hökmranlığına can atmaq üçün boş yerə gərginləşə bilər. Deyirlər ki, bu pulu öz ölkənizdə xərcləmək daha yaxşıdır.İkincisi, Tramp soruşur ki, ABŞ nə üçün 40-a yaxın müttəfiqini qorumaq üçün böyük müqavilə öhdəlikləri götürməlidir. Deyirlər, qoy özlərini müdafiə etsinlər, ya da istəsələr başqalarını müdafiə etsinlər, xüsusən də onların əksəriyyəti zəngin ölkələrdir. Və bu əsasda Putin, çox güman ki, Trampla Monro Doktrinasını ilkin 1823-cü il versiyasına qaytarmağın mümkün olacağını gözləyir. O zaman ABŞ Şimali, Mərkəzi və Cənubi Amerikanın sırf Amerikanın maraq dairəsi olduğunu iddia edirdi. Və bu sahənin Avropa gücləri tərəfindən tanınması müqabilində Birləşmiş Ştatlar onların qitəsində Avropanın maraq dairəsinə müdaxilə etməyəcəyinə söz verib.Putinin məntiqinə görə, əgər Tramp orijinal Monro Doktrinasının bərpasını qəbul etsə, o zaman ABŞ Rusiyanın öz geosiyasi məqsədlərini öz “arxa bağçasında” - ilk növbədə Ukraynada həyata keçirməsinə mane olmamağı öhdəsinə götürməli olacaq ki, bu da Trampın onu tamamilə Rusiyaya təslim etməsi deməkdir. Amma Rusiyanın eksklüziv maraq dairəsinə bütün keçmiş sovet respublikaları da daxil olmalıdır (təbii ki, Baltikyanı ölkələr istisna olmaqla). Bunun müqabilində Rusiya öz “həyətində” – Mərkəzi, Cənubi və Şimali Amerikada, o cümlədən Trampın həqiqətən də əldə etmək istədiyi Qrenlandiyada ABŞ-a müdaxilə etməməyi öhdəsinə götürməlidir. Belə görünür ki, bu, Trampın anlayışına uyğun olaraq gözəl, qarşılıqlı faydalı sövdələşmə ola bilərdi. Bununla belə, Tramp şübhəsiz ki, Rusiyanın ABŞ-a “arxa həyətində” xüsusi müdaxilə etmədiyini söyləyəcək. O, soruşur ki, ABŞ-ın Rusiyadan bu qədər imtina etməli və bunun müqabilində bu qədər az şey əldə etməli olduğu bir razılaşma əldə etməyin mənası nədir?Geniş Amerika “məhkəməsi”ndə ABŞ-a çox mane olan Çinlə tamamilə fərqli bir məsələdir. Çinin demək olar ki, hər bir Latın Amerikası ölkəsində, o cümlədən Çinin 2023-cü ildən casus bazasına malik olduğu Kubada və Çinin kanalın hər iki ucunda iki limana sahib olduğu Panamada əsas ticarət əlaqələri və mühüm infrastrukturu var. ABŞ üçün Çinin Qrenlandiyada investisiya layihələri daha az həssas deyil. Buna görə də, Tramp məhz Çinlə “Monro müqaviləsi” bağlamalıdır, buna görə ABŞ nəzəri olaraq Tayvanı Çin tərəfindən hərbi ilhaqdan müdafiə etməməyi öhdəsinə götürür və bunun müqabilində Çin Latın Amerikası və Qrenlandiyada Amerikanın bu bölgələrdə hökmranlığını təhdid edən əsas layihələrini məhdudlaşdırmağı və ya satmağı öhdəsinə götürür.Beləliklə, ABŞ Çinlə bərabər şərtlərlə razılığa gələ bilər, lakin Rusiya ilə bunu etmək çətin deyil. Nəticədə, Tramp və Putin arasında Ukrayna məsələsi ilə bağlı danışıqlar böyük ehtimalla uğursuzluğa düçar olacaq və bundan sonra Rusiya-Amerika münasibətləri daha da gərginləşəcək. Belə olan halda Vaşinqtona qalan yeganə plan Çinə qarşı Rusiya-ABŞ ittifaqı yaratmağa çalışmaqdır. Lakin bu, kökündən qeyri-realdır, çünki Rusiya və Çin arasındakı müttəfiqlik hazırda hər iki tərəf üçün - həm iqtisadi, həm də geosiyasi baxımdan çox faydalıdır. Belə bir ox Amerika hegemonluğuna güclü əks çəkiyə çevrilə bilər.ABŞ üçün Rusiyanı öz tərəfinə çəkmək və Çinə qarşı rus kartını oynamaq üçün yeganə ümid Rusiya və Çinin sovet dövründə olduğu kimi tamamilə dağılacağı anı gözləməkdir. Və belə bir parçalanma mütləq yenidən baş verəcək. Bunun nə vaxt baş verəcəyi bilinmir, amma bu, şübhəsiz ki, prezident Trampın dövründə olmayacaq.

V.VƏLİYEV