Aslan çənəsindən qaçış - ANALİTİK

Tehranın nüvə proqramı, İsrailin hücumu və Avropadan reaksiya

Cenevrədə Aİ3 (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya), Aİ və İran arasında danışıqlar keçirilib və bu, İsrailin "Şir kimi insanlar" əməliyyatının başlamasından sonra Qərb diplomatları ilə ilk üz-üzə təması qeyd edib. İranın nüvə və ballistik proqramlarının taleyini müzakirə edən məsləhətləşmələr iyunun 20-də ABŞ prezidenti Donald Trampın İsrailin İrana zərbələrinə qoşulmaq barədə düşündüyü iki həftəlik fasilə fonunda çağırılıb. Ekspertlər hesablayıblar ki, yəhudi dövlətinin iqtisadiyyatı Tehrana qarşı hərbi kampaniyanın cəmi bir günündə 200 milyon dollara qədər itirir və İsrailin təkbaşına müharibə aparmağa gücü çatmaya bilər.İyunun 20-də İsveçrədə Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, İran xarici işlər nazirləri, Avropa İttifaqının xarici işlər və təhlükəsizlik siyasəti üzrə ali nümayəndəsinin iştirakı ilə danışıqlar keçirilib. Avropa hakimiyyət orqanları bu görüşü Tehranı öz ərazisində gedən döyüşlərin dərinləşməsi fonunda güzəştə getməyin zəruriliyinə inandırmaq üçün çağırıb. “The Washington Post”un (WP) istinad etdiyi rəsmilər izah ediblər ki, “Avropa üçlüyü” nöqteyi-nəzərindən Tehran indi ən həssas vəziyyətdədir və bu günlərdə üfüqdə gözlənilən Amerika bombardmanlarından qaçmaq üçün ona imkan verilməlidir.Cenevrədəki görüş İsrailin genişmiqyaslı hərbi kampaniyası başlayandan bəri İran tərəfi ilə Qərb rəsmiləri arasında ilk üz-üzə təmas olub. WP-yə danışan başqa bir məmurun sözlərinə görə, İranla 2015-ci il nüvə sazişini (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı, JCPOA) imzalayan Avropa ölkələri aylardır ABŞ-İran nüvə müzakirələrinə qoşulmaq istəyirdilər, lakin ABŞ onlara mane olub. Müharibə yəqin ki, bu şəraiti dəyişdi.Görüşdən əvvəl Paris bəyan edib ki, İranın nüvə problemi İsrailin seçdiyi güc yolu ilə aradan qaldırıla bilməz. Fransa prezidenti Emmanuel Makron deyib: “Heç kim ciddi şəkildə inana bilməz ki, bu təhlükə yalnız cari əməliyyatlarla aradan qaldırıla bilər”. "Niyə? Çünki bəzi zavodlar var ki, onlar yaxşı qorunur və bu gün heç kim İranda 60%-ə qədər zənginləşdirilmiş uranın harada yerləşdiyini dəqiq bilmir. Ona görə də texniki ekspertiza və danışıqlar yolu ilə İranın nüvə proqramına nəzarəti bərpa etməliyik". WP mənbələrinin bildirdiyinə görə, Avropa ölkələri sövdələşməni “ya bu şəkildə, ya da heç cür” prinsipi ilə təbliğ edirlər. Həvəsləndirici vasitələrdən biri kimi Tehrana öz siyasi rejimini qoruyub saxlamağa icazə veriləcək ki, bu rejimin ləğvi indi açıq şəkildə İsrailin əməliyyatın məqsədlərindən biri kimi qeyd edir.
Vaşinqton Tehranla müharibə planını təsdiqləyib
ABŞ İranla “Avropa üçlüyü” arasında aparılan danışıqlardan xəbərdardır. Ağ Ev rəsmi olaraq elan edib ki, Donald Tramp ABŞ-ın İrana zərbələrə qoşulma ehtimalını nəzərdən keçirmək üçün iki həftə vaxt alıb. Ağ Evin mətbuat katibi Caroline Levittin izah etdiyi kimi, fasilə lazımdır, çünki "substantiv danışıqlar üçün şans var". Xanım Levitt vurğulayıb ki, istənilən diplomatik razılaşma İranın hətta minimum səviyyədə uranı zənginləşdirə bilməyəcəyini və nüvə silahı yarada bilməyəcəyini təmin etməlidir.Vaşinqtonun özü də müharibə başlayandan Tehranla əlaqə saxlayır. ABŞ-ın xüsusi elçisi Steve Witkoff və İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi İsrailin iyunun 13-də "Şir kimi insanlar" əməliyyatına başladığı vaxtdan bəri bir neçə dəfə telefonla danışıb, Reuters mənbələri bildirir. Yaxın Şərqdəki diplomatlardan biri agentliyə bildirib ki, ilk zəng çıxılmaz vəziyyətdən çıxmaq üçün öz təkliflərini təqdim edən ABŞ-ın təşəbbüsü ilə baş tutub. Əraqçi amerikalı həmsöhbətinə deyib ki, İran “nüvə” məsələsində çeviklik nümayiş etdirməyə hazırdır, ancaq Birləşmiş Ştatlar İsraili bombardmanları dayandırmağa məcbur edərsə, bu reallaşa bilər. “Biz həmişə sülh və sabitliyə can atmışıq, lakin indiki şəraitdə tətbiq edilmiş müharibəyə son qoymağın yeganə yolu düşmənin təcavüzünə qeyd-şərtsiz son qoymaq və sionist terrorçuların avantüralarına tamamilə son qoymaq üçün dəmir örtüklü zəmanətdir. Bununla belə, görünür, yəhudi dövləti təslim olmaq niyyətində deyil. İyunun 20-də İsrailin müdafiə naziri İsrael Katz bildirib ki, İsrail qüvvələrinə İran rəhbərliyinin “bütün simvollarını”, “əhalinin sıxışdırılması mexanizmlərini” və “hakimiyyət sütunlarını” vurmaq göstərişi verilib”.İsrail Ordusunun sözçüsü Efi Defrin brifinqdə deyib ki, əməliyyat hələ bitməyib və daha çətin günlər bizi gözləyir. "Biz raket atəşinin və zərərin miqdarını azaltmaq üçün lazım olan hər şeyi edirik, lakin müdafiə hava keçirmir. İranın hələ də bildiyimiz kimi, istifadə etmək niyyətində olan imkanları var". Və sanki bu qiymətləndirməni təsdiqləmək üçün iyunun 20-də günortadan sonra İran tərəfi İsrailə qarşı yeni birləşmiş hücumlar dalğası başladıb, lakin bunların hamısı dəf edilməyib.Eyni zamanda, əməliyyat üçün son tarix haqqında çox az şey məlumdur. Reyxman Universitetinin Aaron İqtisadi Siyasət İnstitutunun ekspertləri İsrailin çətin ki, uzun sürən müharibə apara bilsin. Onların hesablamalarına görə, yəhudi dövləti “Şir kimi insanlar” əməliyyatı çərçivəsində gündə 200 milyon dollara qədər vəsait xərcləyə bilər. İqtisadi Siyasət İnstitutu hesab edir ki, hərbi kampaniya bir ay davam edərsə, bu, hökumətə təxminən 12 milyard dollara başa gələcək. Tədqiqatçıların fikrincə, bu, milli iqtisadiyyat üçün son dərəcə təhlükəlidir, çünki onun əhəmiyyətli bir hissəsi regional düşmənin aktiv “hücumları” qarşısında əməliyyatları artıq dondurub.
İranın nüvə proqramının qısa tarixi
İsrail İranın nüvə və müdafiə sənayesinə qarşı hərbi əməliyyatını davam etdirir və Vaşinqton Tehranla birbaşa qarşıdurmanı istisna etmir. Bu yerdə İranın nüvə proqramının tarixini xatırlatmaq, bütövlükdə son 70 ildə görülən işlərə diqqt çəkmək pis olmaz.1953-cü ildə, tarixdə nüvə silahının ilk və son döyüş istifadəsindən səkkiz il sonra, ABŞ prezidenti Duayt Devid Eyzenhauer BMT Baş Assambleyasında çıxış edərək, ABŞ-ın “dəhşətli atom dilemmasının həllinə kömək etmək və ürəyimizi və zehnimizi insanın ölümünə deyil, onun ölümünə möcüzəli yol tapmağa həsr etmək” haqqında “taleyüklü qərarını” elan etdi. Atom enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə sahəsində əməkdaşlığa və əvvəllər belə texnologiyalara malik olmayan ölkələrə nüvə tədqiqatlarının açılmasına yönəlmiş Amerika Sülh üçün Atom proqramı belə başladı.Proqram çərçivəsində ilk tədqiqat mərkəzləri İsrail və Pakistanda tikilib. 1957-ci ildə monarxiya İranı proqrama qoşuldu. Neft ehtiyatlarına görə dünyanın üçüncü ölkəsi o zaman Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi tərəfindən idarə olunurdu. O dövrdə ABŞ-ın regionda əsas müttəfiqi olan İran Ağ Ev tərəfindən Yaxın Şərqdə sabitlik mənbəyi kimi qəbul edilirdi. 1958-ci ildə İran Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (MAQATE) üzv oldu, 1968-ci ildə isə Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə (NPT) qoşuldu. 1974-cü ildə birbaşa şahın nəzarətində olan İranın Atom Enerjisi Təşkilatı yaradıldı. Ölkənin 2046-cı ilə qədər tükənməli olan neft ehtiyatlarının hesablamalarına əsaslanaraq, şah 20 il ərzində 23 reaktorun tikintisini və tam nüvə yanacaq dövrü texnologiyasının yaradılmasını nəzərdə tutan nüvə energetikasının inkişafı planını elan etdi. İş üçün ABŞ, Almaniya və Fransadan mütəxəssislər və texnologiya daşıyıcıları cəlb edilib, iranlı nüvə fizikləri dünyanın müxtəlif ölkələrində təlim keçiblər. 1975-ci ildə Alman Siemens şirkətinin bölməsi İranın Buşehr şəhəri yaxınlığında Yaxın Şərqdə ilk atom elektrik stansiyasının tikintisinə başladı. Layihə, şah İranının bütün nüvə proqramı kimi, İslam İnqilabının başlanğıcı ilə dondurulmuş və yalnız 30 ildən çox müddət sonra Rusiyadan gələn mütəxəssislər tərəfindən tamamlanmışdır.
Allah aslanı əvəz etdi
1950-ci illərin əvvəllərindən Məhəmməd Rza Pəhləvi ölkədə radikal qərbləşmə və deislamizasiya həyata keçirdi. Şah dövründə İran İsraillə dostluq münasibətləri saxlayırdı. BMT-nin Fələstini yəhudi və ərəb dövlətlərinə bölmək planının elanından dərhal sonra başlayan ərəb-İsrail müharibələri zamanı Tehran Təl-Əvivi neft və qazla təmin edirdi. İran şahı ölkənin dindar əhalisi arasında populyar deyildi. Dövlət aparatında inflyasiya və korrupsiya fonunda qərbyönlü siyasət, xüsusən də dini islam icmalarının yoxsul təbəqəsi arasında kütləvi etirazlara səbəb oldu. Buna görə də 1957-ci ildə Mossad, CIA və MI6-nın köməyi ilə İranda dövlət əleyhinə hər hansı hərəkəti sərt şəkildə yatıran SAVAK gizli polisi yaradıldı.1963-cü ildə monarx ölkədə "Ağ inqilab" - siyasi və sosial-iqtisadi islahatlar kompleksi elan etdi, lakin 1979-cu ildə dərin dövlət böhranı yeni bir inqilaba - islam inqilabına səbəb oldu və Pəhləvi sülaləsi süqut etdi. On iki şiə ruhanilərinin nümayəndələri hakimiyyətə gəldilər. Ali lider Ruhullah Xomeyni bəyan edib ki, İran “İsrailin İslam üçün müqəddəs yerləri işğal etməsini heç vaxt qəbul etməyəcək” və İsraili tanımayacaq. Ölkənin bayrağında qədim Fars dövlətinin rəmzi olan qılınclı şir “Allah” sözünün xəttatlıq variantı ilə əvəz edildi, yaşıl və qırmızı zolaqlarda “Allah Əkbər” sözləri yazıldı.Ruhullah Xomeyni tərəfdarları kommunistlərdən tutmuş liberallara qədər “Allahın düşmənlərinə” son qoymağa çağırdı. Xarici kinoya qadağa qoyuldu. Ədəbiyyat Bürosu mediaya nəzarət etmək üçün yaradıldı. Xüsusilə qadınlar üçün şəriət qanunlarının icrası gücləndirildi. Çoxarvadlılıq və cismani cəza tətbiq edildi. 1984-cü ilə qədər şəriət qanunu ilə edam edilənlərin ümumi sayı 40.000-ə çatdı.1980-ci ildə ABŞ Tehranla diplomatik əlaqələri kəsdi və birtərəfli sanksiyalar tətbiq etdi. Ayətullah Xomeyninin “qeyri-islam” hesab etdiyi nüvə proqramı dayandırıldı. Dondurma həm də baha başa gələn səkkiz illik İran-İraq müharibəsi ilə bağlı olub, bu müharibə zamanı İsrail rəsmi münasibətləri kəsməsinə baxmayaraq, İranı silahla təmin etdi. Sonrakı dörd onillikdə İran-İsrail münasibətləri proxy müharibələri formasını aldı.
Nüvə Təhlükəsinin Mənbəyi
İran 1980-ci illərin sonlarında nüvə texnologiyasını inkişaf etdirmək səylərini artırdı. Pakistanın nüvə proqramının rəhbəri Əbdül Qadir Xanın yaratdığı qeyri-qanuni şəbəkə vasitəsilə Tehran uranın zənginləşdirilməsi üçün sentrifuqaların dizaynlarını əldə edib. 1992-ci ildə İran Rusiya ilə nüvə enerjisindən dinc məqsədlərlə istifadə sahəsində əməkdaşlıq, eləcə də Buşəhrdə reaktorun tikintisinin başa çatdırılması haqqında saziş imzalayıb.1992-1993-cü illərdə Vaşinqton və Təl-Əviv Dövlət Departamentinin terrorizmə sponsorluq edən dövlətlər siyahısına daxil edilmiş İranı hərbi nüvə proqramına malik olmaqda ittiham edirdilər. 1996-cı ildə İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu dünya ictimaiyyətini onun fikrincə, dünya üçün nüvə təhlükəsi mənbəyi olan İran və İraqı təcrid etməyə çağırıb. İran obyektlərində qeydiyyatdan keçməmiş sentrifuqalar MAQATE mütəxəssisləri tərəfindən yalnız 2003-cü ildə aşkar edilib. Eyni zamanda İsrailin müdafiə naziri Şaul Mofaz İranın nüvə obyektlərinin məhv edilməsi üzrə əməliyyatın keçiriləcəyini istisna etmədiyini bildirib.2003-cü ildə beynəlxalq təzyiqlər altında Tehran NPT-yə xüsusi protokol imzaladı və ağır su və uranın zənginləşdirilməsi zavodlarının istehsalını dayandırdı, 2004-cü ildə isə “Avropa üçlüyü” (Fransa, Böyük Britaniya və Almaniya) ilə “uzunmüddətli saziş”in bağlanması üçün danışıqlara başlamaq üçün müqavilələri ratifikasiya etdi.2005-ci ildə “İsraili xəritədən silmək” çağırışları və Holokostu inkar etməsi ilə tanınan mühafizəkar Mahmud Əhmədinejad İran prezidenti seçildi. O, nüvə layihəsini bərpa etdi və danışıqları demək olar ki, dayandırdı, bunun ardınca ABŞ-dan daha çox, BMT Təhlükəsizlik Şurasından isə birinci sanksiyalar gəldi. 2022-ci ilə qədər İran sanksiyalara məruz qalan şirkətlərin və şəxslərin sayına görə dünya lideri olaraq qaldı.2006-cı ildə ABŞ, Çin və Rusiya danışıqlara qoşuldu və “Avropa üçlüyü” “altılıq” vasitəçisinə çevrildi. Təzyiqlərə baxmayaraq, Tehran tam nüvə yanacaq dövriyyəsinin yaradılmasını başa çatdıraraq nüvə proqramını inkişaf etdirməyi dayandırmadı. 2011-ci ildə Buşehr Atom Elektrik Stansiyası, bir il sonra isə yerin 80-90 metr dərinliyində yerləşən gizli uranın zənginləşdirilməsi üzrə Fordo zavodu fəaliyyətə başladı.Bu gün İranın siyasi sistemi teokratik və cümhuriyyət xüsusiyyətlərini birləşdirir. Dövlət başçısı Rəhbər hakimiyyətin qanunvericilik, icra və məhkəmə qollarına formal olaraq nəzarət edən ən nüfuzlu şiə ilahiyyatçısıdır və ali baş komandandır. O, Ekspertlər Şurası tərəfindən ömürlük seçilir. 1979-cu ildən bəri rəhbər bir dəfə dəyişdi. Prezident dövlətdə ikinci şəxs, icra hakimiyyətinin başçısıdır. Praktikada o, rəhbərdən daha çox ölkənin cari işlərinə qarışır. Hökumətə başçılıq edir, dövlət büdcəsinin icrasına cavabdehdir, xarici dövlətlərlə müqavilələr imzalayır. Ümumi seçkilərdə dörd il müddətinə seçilir. 46 il ərzində doqquz prezident olub.
Nüvə sazişi
2013-cü ildə Mahmud Əhmədinejadı prezident olaraq nüvə proqramı ətrafında gərginliyi azaltmaq kursu keçən Həsən Ruhani əvəz etdi. 2015-ci ildə altılıq və İran Tehranın nüvə proqramının dinc xarakter daşımasını təmin etmək öhdəliyi müqabilində bütün beynəlxalq sanksiyaların tədricən ləğvini nəzərdə tutan Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını (JCPOA) hazırlayıb. Saziş 2015-ci il iyulun 14-də imzalanıb və BMT-nin 2231 saylı qətnaməsində öz əksini tapıb. İran öhdəlik götürdü:
15 il ərzində onların sərəncamında 300 kq-dan çox olmayan aşağı zənginləşdirilmiş uranın (3,67%-ə qədər, bu, atom elektrik stansiyalarının istismarı üçün tələb olunan radioaktiv izotop uran-235-in konsentrasiyasıdır) olması;
yüksək zənginləşdirilmiş uran və silah dərəcəli plutonium istehsal etməmək;
nüvə sentrifuqalarının sayını 19 mindən 6,1 minə endirmək;
Fordodakı zənginləşdirmə zavodunu texnologiya mərkəzinə çevirmək;
Arakdakı reaktordan yalnız dinc məqsədlər üçün istifadə etmək;
MAQATE müfəttişlərinə öz nüvə obyektlərinə girişə icazə vermək.
Nüvə sazişinin bağlanması ABŞ prezidenti Barak Obamanın əsas xarici siyasət uğurlarından biri hesab olunurdu. Lakin 2017-ci ildə hakimiyyətə gələn Donald Tramp bu müqaviləni indiyə qədər bağlanmış ən pis razılaşmalardan biri adlandırıb. Onun fikrincə, JCPOA İrana nüvə silahı inkişaf etdirməyə davam etməyə və eyni zamanda maddi fayda əldə etməyə icazə verdi, ABŞ isə bunun müqabilində heç nə almadı.MAQATE dəfələrlə İranın JCPOA çərçivəsində üzərinə götürdüyü öhdəliklərə tam əməl etdiyini təsdiqləyib, lakin 2018-ci ilin aprelində İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu İranın gizli nüvə proqramına malik olduğunu açıqlayıb. Bundan qısa müddət sonra Donald Tramp nüvə sazişindən çıxdığını rəsmən elan edərək, bunun “yalanlara əsaslandığını” deyib və sanksiyaları bərpa edib. Aİ, Rusiya və Çin ABŞ-ın hərəkətlərini pisləsələr də, razılaşmanı qorumaq üçün ABŞ-ın sanksiyalarına qarşı tədbirləri tez bir zamanda inkişaf etdirə bilmədilər.2019-cu ildə Tehran öz öhdəliklərini tədricən dayandırmağa başladığını rəsmən elan etdi. Natanzdakı uranın zənginləşdirilməsi zavodlarının, Ərakdakı reaktorun və Fordodakı yeraltı qurğunun gücü bərpa edilib.2020-ci ildə Mossad agentləri İranın nüvə proqramının rəhbəri sayılan nüvə fiziki Möhsün Fəxrizadəni öldürüb. 2021-ci ildə İran MAQATE-nin öz obyektlərində yoxlamalarını faktiki olaraq dayandırdı və Natanz zavodunda uranı 60%-ə qədər zənginləşdirməyə başladı. Nüvə silahı yaratmaq üçün lazım olan zənginləşdirmə səviyyəsi 90%-dən çoxdur. Müqaviləni bərpa etmək cəhdləri Co Bayden administrasiyası dövründə edilib, lakin nəticəsiz qalıb. Ağ Evə qayıdan Donald Tramp yeni müqavilə bağlamaq niyyətində olduğunu açıqlayıb. Mart ayında o, Əli Xamneyiyə məktub göndərərək razılaşmanın bağlanması üçün iki aylıq müddət təyin edib və imtinanın “nəticələri” ilə hədələyib. İki ay sonra, iyunun 13-nə keçən gecə İsrail İrana hücum etdi.

V.VƏLİYEV