Qardaşlıq, mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq - ANALİTİK

İyulun 16-da Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun Azərbaycana səfəri başlayıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Qurbanqulu Berdiməhəmmədov arasında təkbətək görüş keçirilib. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev görüşdə çıxış edərək qeyd edib ki, Türkmənistan-Azərbaycan qardaşlıq əlaqələri inkişaf edir və bu əlaqələr daha da güclənir. İki ölkə bir çox sahələrdə uğurla əməkdaşlıq edir və iki ölkə müstəqil siyasət apararaq gələcəyə inamla baxır. Görüşdə siyasi, iqtisadi, humanitar və digər sahələrdə, o cümlədən nəqliyyat, energetika sahələrində əldə edilən bir çox nailiyyətlər barədə danışılıb, gələcək əməkdaşlıqla bağlı fikir mübadiləsi aparılıb.

Qurbanqulu Berdiməhəmmədov çıxış edərək Azərbaycan Respublikasına səfərində əsas məqsədin ikitərəfli münasibətləri daha da dərinləşdirmək və inkişaf etdirmək, əldə olunan nailiyyətləri möhkəmləndirmək, yeni layihələrin və istiqamətlərin həyata keçirilməsinə əlavə stimul vermək olduğunu qeyd edib. Ümumilikdə Türkmənistan-Azərbaycan dövlətlərarası əlaqələrinin bugünkü səviyyəsini xarakterizə edərkən onları üç sözlə ifadə edib: qardaşlıq, mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq.Azərbaycanla Türkmənistan möhkəm tarixi bünövrəyə, iki xalqın ortaqlığına və qohumluğuna, bir-birinə qarşılıqlı ehtiyacının olması anlayışına, xalqlarımızın və dövlətlərimizin rifahı, onların əmin-almanlığı və tərəqqisi naminə məcmu siyasi, iqtisadi, resurs potensialından istifadə etməyə hazırdırlar. İki ölkə bu gün xarici siyasətdə, siyasi, iqtisadi, mədəni və humanitar sahələrdə sanballı və geniş əməkdaşlıq gündəliyinə malikdir. Hər iki tərəfin səyləri sayəsində əməkdaşlığımız məqsədyönlülüyü və konkretliyi ilə seçilir, sabit və davamlı xarakter daşıyır, yaxşı dinamika nümayiş etdirir. Bunun əsas, həlledici amili ölkələrimizin liderləri arasında əldə edilmiş ən yüksək səviyyədə qarşılıqlı anlaşma və etimaddır. Bu, bizə ikitərəfli əməkdaşlığın bütün məsələləri üzrə düzgün və vaxtında qərarlar verməyə, əldə olunmuş razılaşmaların həyata keçirilməsini təmin etməyə imkan yaradır.Türkmənistanla Azərbaycan xarici siyasət sahəsində BMT Nizamnaməsinə və tanınmış beynəlxalq hüquq normalarına riayət etməklə prinsipial və qəti mövqedən çıxış edir. Ölkələrimiz dünyada və qitədə, regional məsələlərdə, Xəzər dənizi zonasında sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə mühüm töhfə verir.Qurbanqulu Berdiməhəmmədov vurğulayıb ki, iki qardaş ölkə böyük beynəlxalq təşkilatlarda, ilk növbədə, BMT-də, bir sıra regional strukturlarda uğurla və səmərəli əməkdaşlıq edir. Bu baxımdan, Türkmənistan prezidenti İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv dövlətlərin 17-ci Zirvə görüşünün bu yaxınlarda Xankəndi şəhərində uğurla keçirilməsi münasibətilə Azərbaycanı təbrik edib.
Diqqət mərkəzində Transxəzərdir
Bu gün Türkmənistan Xalq Məsləhətinin sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov həm beynəlxalq aləmdə, həm də ölkə daxilində fəallıq göstərir. Xüsusilə, bir gün əvvəl o, Avaza Milli Turizm İstirahət Kompleksində olub, orada BMT-nin dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə konfransının keçirilməsinə hazırlığı yoxlayıb. TDH dövlət agentliyi xəbər verir ki, o, Xəzər sahili ilə də velosiped sürüb.Dövlətin idarə olunmasının oxşar ailə təcrübəsi müxtəlif formalarda olsa da, digər Orta Asiya ölkələrində də müşahidə olunur. Bu, elitanın formalaşmasında və səlahiyyətlərin bölüşdürülməsində qan və qohumluq əlaqələrinin çox vaxt həlledici rol oynadığı regionun siyasi sistemlərinin spesifikliyini vurğulayır. Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun qızı və Serdarın bacısı Oğulcahan Atabayeva Türkmənistanın siyasi arenasında ailə tandeminə qoşulub. Keçən ilin sonunda o, qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara yardım göstərmək üçün xeyriyyə fondunun tibbi fəaliyyətlər üzrə vitse-prezidenti vəzifəsinə təyin edilib və ictimaiyyət qarşısına çox çıxmayıb. Amma bu yaxınlarda o, Türkmənistan hökumətinin əsas media simalarından birinə çevrilib - bu ilin aprelində o, Özbəkistana səfər edib və burada dövlət başçısının qızı, bu yaxınlarda prezident administrasiyasının rəhbəri postunu qəbul etmiş Səidə Mirziyoyeva tərəfindən qəbul edilib. Aşqabadda Atabayeva Qazaxıstanın səhiyyə naziri Akmaral Alnazarovanı qəbul edib. Oğulcahan Atabayeva Rusiya Federasiyası Federasiya Şurasının sədr müavini İnna Svyatenko ilə dövlətlərarası humanitar əməkdaşlığı müzakirə edib. O, İran İslam Respublikasının yollar və şəhərsalma naziri Fərzanə Sadiq Malvacerd ilə iki ölkə arasında mədəni-humanitar sahədə əməkdaşlığın rolu barədə danışıb. Çin Sun Çinq Linq Fondunun sədr müavini Şen Beili ilə də görüş keçirilib. İyulun 12-də A.Atabayeva Belarus Respublikasının Türkmənistandakı səfiri Stanislav Çepurnı ilə görüşüb və onunla Belarusdakı uşaq fondları ilə əməkdaşlıq imkanlarını müzakirə edib.Oğulcahan Atabayeva ingilis dilini mükəmməl bilir, uzun müddət Londonda yaşayıb, əri Türkmənistanın Böyük Britaniyadakı səfirinin müşaviri vəzifəsində çalışıb, xarici mediaya müsahibələr verir, xeyriyyəçilik və uşaq proqramlarından danışır.Ailə üzvlərinin əsas vəzifələrə cəlb edilməsi bu ailəyə nəinki hakimiyyəti birləşdirməyə, daxili qarşıdurmaların risklərini minimuma endirməyə və siyasi kursun davamlılığını təmin etməyə, həm də ölkənin dünya miqyasında imicini gücləndirməyə imkan verir. Xüsusilə Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun qızının yeni ictimai fəaliyyəti məhz bu məqsədlərə hesablanıb. Onun ingilis dilini mükəmməl bilməsi, xeyriyyə və humanitar təşəbbüslərdə fəal iştirakı, habelə xarici nümayəndələrlə görüşləri Türkmənistanın imicini yumşaltmaq və ölkənin açıq dialoqa, modernləşməyə və daha fəal beynəlxalq əməkdaşlığa hazır olduğunu nümayiş etdirmək məqsədi daşıyır.Avropa İttifaqının 2027-ci ilin sonuna qədər Rusiya qazının idxalını tamamilə dayandırmaq niyyətində olması ilə əlaqədar olaraq, Brüssel Rusiya qazı üçün əvəzləyici tapmağa imkan verəcək bir neçə potensial mənbənin adını çəkir, o cümlədən Azərbaycan və dünyanın ən böyük təbii qaz ehtiyatlarına malik Türkmənistan. Azərbaycan öz qazını Avropaya çatdırmaqda Türkmənistan üçün “qapı” olmağa hazırdır. Xüsusi tapşırıqlar üzrə səfir Elçin Əmirbəyov və Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev bir gün əvvəl Avropa mediasına bir neçə gün fərqlə müsahibələrində bildirdikləri kimi, o, Brüssellə addımlarını sinxronlaşdırmağa hazırdır. İndi növbə Aşqabadındır.Türkmənistan yataqlarını Rusiyadan yan keçməklə Azərbaycan, Türkiyə və Avropa İttifaqı ilə birləşdirəcək Transxəzər qaz kəməri layihəsi də diqqət mərkəzində olub. Qaz layihələri ilə yanaşı, Orta Asiya, Cənubi Qafqaz və Türkiyədən keçən Avropa İttifaqı ilə Çin arasında strateji nəqliyyat marşrutu olan Orta Dəhliz adlandırılan layihəyə maraq artır. Əlverişli coğrafi mövqeyi və zəngin təbii sərvətləri ilə Türkmənistan regionun inkişaf etməkdə olan logistika və enerji arxitekturasında ən mühüm mövqe tutmağa çalışır.
ABŞ Xəzərdə açar ölkə axtarır
Xəzər regionu Xəzəryanı dövlətlərdə öz təsirini gücləndirmək planlarından əl çəkməyən ABŞ-ın diqqət mərkəzində qalır. Amerikanın maraqlarını inkişaf etdirmək üçün əsas vasitələrdən biri yeni boru kəməri layihələridir. Onların tikintisi Vaşinqton tərəfindən uzunmüddətli maraqlar və Rusiyanın regionda siyasi və enerji təsirinin zəifləməsi ehtimalı kontekstində nəzərdən keçirilir. 2025-ci il may ayının sonunda ABŞ dövlət katibi Marko Rubio Türkmənistan qazını Avropa bazarına çatdırmaq üçün Türkmənistanı Azərbaycanla birləşdirməli olan transxəzər qaz kəmərinin tikintisi layihəsinə ABŞ administrasiyasının dəstəyini bir daha bəyan edib.SSRİ-nin dağılmasından sonra karbohidrogenlərin hasilatı və Xəzər regionundan nəqli məsələləri ABŞ-ın bütün administrasiyalarının diqqət mərkəzində idi. ABŞ Xəzər regionunda boru kəməri memarlığının inkişafına diqqəti artırıb. Vaşinqton Xəzəryanı dövlətlərin Qərb ölkələrinin maraqları sferasında iştirakını artırmalı olan yeni boru kəməri layihələrini irəli sürüb. Əsas səylər region ölkələrinin yaxın onilliklərdə hasil etməli olduqları Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının gələcək axınının Rusiya ərazisindən keçməməsinə yönəlib. Bu səbəbdən potensial neft və qaz ehtiyatlarına malik, lakin əsas satış bazarlarından uzaqda yerləşən Qazaxıstan, Azərbaycan və Türkmənistan ABŞ-ın diqqət mərkəzində olub.Amerika tərəfi bir sıra boru kəməri layihələrinin həyata keçirilməsinə nail olub. Bu, Azərbaycanın karbohidrogenlərinə aiddir və onların xarici bazara çıxışı təmin edilirdi. Ötən əsrin 90-cı illərində Azərbaycan neftinin və qazının gələcək həcmlərinin ixrac istiqamətlərinin seçilməsi məsələsində baş verən rəqabətdə Rusiya öz mövqelərini müdafiə edə bilmədi. Nəticədə, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri Xəzər karbohidrogenlərinin Türkiyə bazarına, daha sonra isə “Cənub Qaz Dəhlizi”nin həyata keçirilməsi ilə Avropa qaz bazarına çıxışı təmin etdi.Bununla belə, ABŞ üçün Xəzər regionunda geosiyasi məkanı köklü şəkildə yenidən formatlaşdırmaq vacib idi. Bu məqsədlə Amerika tərəfi karbohidrogen ehtiyatlarının axın marşrutlarına və bununla yanaşı, regionda qüvvələr balansına əhəmiyyətli təsir göstərəcək boru kəmərləri çəkməyi planlaşdırırdı. Bu kontekstdə Qazaxıstan nefti və Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən dünya bazarına çıxması üçün perspektivli marşrut kimi qiymətləndirilən transxəzər boru kəmərləri layihələri Vaşinqtonda xüsusi maraq doğurub. Təsadüfi deyil ki, 1990-cı illərdə energetika sahəsində genişlənən Azərbaycan-Qazaxıstan əməkdaşlığı ABŞ tərəfindən də dəstək alıb.Amerika administrasiyasının istəkləri, eləcə də Qazaxıstan və Türkmənistanın planları Xəzərin dibi ilə boru kəmərlərinin çəkilməsinə qarşı çıxan Rusiya və İranın mövqeyi ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Siyasi aspektlərlə yanaşı, Xəzərin ekologiyasına təhlükə ilə yanaşı, bir sıra məsələlər də həllini tapmamış qalır. Beləliklə, boru kəmərlərinin tikintisi üçün vəsait yox idi və Xəzər karbohidrogenlərinin gələcək həcmlərinin istehlakçıları təsdiqlənmədi. Buna baxmayaraq, ABŞ texniki və maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, transxəzər boru kəməri layihələrini israrla təşviq edirdi.Son onilliklər ərzində ABŞ-ın transxəzər boru kəmərləri məsələsində siyasəti dəyişməyib. Üstəlik, Rusiya ilə Qərbin qarşıdurması şəraitində siyasi və iqtisadi təzyiqlərə məruz qalan Xəzəryanı dövlətlərə Vaşinqton təzyiqləri artırıb.ABŞ-ın Xəzərdə sanksiyalar altında siyasəti və xüsusi hərbi əməliyyatı davam etdirməsi uzunmüddətli problemlərin həllinə yönəlib. Bunu Amerika administrasiyasının “Xəzər beşliyinin” regional birliyinə xələl gətirmək cəhdləri, Xəzəryanı dövlətlərin müəyyən məsələlərlə bağlı birtərəfli addımlarına təşəbbüs göstərməsi də təsdiq edir. Vaşinqton hələ də Xəzəryanı dövlətlərlə siyasi qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsində, karbohidrogen ehtiyatlarının çatdırılması ilə bağlı yeni nəqliyyat marşrutlarının formalaşdırılmasında maraqlıdır.
Vaşinqtonda narahatlıq
ABŞ-ın səyləri Aşqabad və Astanada cavab tapır. Bu yaxınlarda bu Xəzəryanı dövlətlər transxəzər qaz kəmərlərinin çəkilişində iştirak etməyə hazır olduqlarını bildiriblər. Ölkələr karbohidrogen ehtiyatlarının xarici bazara tədarükü marşrutlarının şaxələndirilməsi, Moskvadan asılılığın azaldılması zərurətini qeyd edirlər. Transxəzər boru kəmərlərinin tikintisi zərurətini dəstəkləmək üçün Türkmənistan və Qazaxıstan karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı ilə bağlı proqnozlar dərc edirlər. Sənədlərə və Xəzəryanı dövlətlərin nümayəndələrinin bəyanatlarına görə, yaxın gələcəkdə Xəzərdə neft və qaz hasilatı artmalıdır ki, bu da ixracın artmasına şərait yaradacaq. Bu cür ssenarilər çoxsaylı konfrans və görüşlərdə fəal müzakirə olunur və bununla da transxəzər marşrutlarına maraq saxlanılır. Eyni zamanda, Azərbaycanda əlavə neft və qaz həcmlərini qəbul edə biləcək infrastrukturun olmaması ilə bağlı məsələlər nəzərdən keçirilmir. Transxəzər boru kəməri layihələrinin həyata keçirilməsi ABŞ tərəfindən Xəzər regionunda təsirin gücləndirilməsi, Rusiya və İranın rolunun azaldılması ilə bağlı vəzifələr kontekstində nəzərdən keçirilir. 2025-ci ilin yanvarında Hərtərəfli Strateji Tərəfdaşlıq Müqaviləsini imzalayan Moskva ilə Tehranın yaxınlaşması Vaşinqtonda narahatlıq doğurur.ABŞ transxəzər boru kəməri layihələri və region ölkələrinə təzyiqləri gücləndirməklə Çinə təsir etməyə çalışır. Pekin və Vaşinqton arasında artan rəqabət kontekstində Amerika administrasiyası Xəzəryanı dövlətlərin siyasi kursunu düzəltməkdə və onları Amerika siyasətinin orbitinə daha çox cəlb etməkdə maraqlıdır.Beləliklə, ABŞ-ın Xəzər regionunda siyasəti hələ də enerji axınlarının yenidən formatlaşdırılmasına, Rusiya və İranın geosiyasi təsirinin azaldılmasına yönəlib. Vaşinqton israrla Xəzərin açarları ilə əlaqələrini genişləndirir, Astana və Aşqabad arasında Moskva ilə əməkdaşlığın səviyyəsini azaltmağa ümid edir. Oxşar ssenari Xəzəryanı dövlətləri Rusiya ilə mövcud münasibətlərinə yenidən baxmağa vadar edən Amerika administrasiyası tərəfindən irəli sürülür.İndiyə qədər transxəzər boru kəmərlərinin tikintisi layihə müzakirələri çərçivəsindən kənara çıxmayıb və konkret hesablamalar və maliyyələşdirmə ilə dəstəklənmir. Lakin ABŞ Qazaxıstan və Türkmənistanın maraqlarından istifadə edərək, bu irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsinə şərait yaratmağa çalışır. Bu, Xəzərdə geosiyasi vəziyyətin kəskinləşməsinə gətirib çıxaracaq, son onilliklərdə formalaşmış regional iqtisadi əməkdaşlığa və siyasi qarşılıqlı fəaliyyətə mənfi təsir göstərəcək.

V.VƏLİYEV