İranda prezidentlik uğrunda savaş - RAKURS

80 nəfər seçki marafonuna hazırlaşır

Beş gün ərzində İranın seçki qərargahı prezident seçkilərində iştirak etməyə hazır olan 80 nəfəri qeydə alıb. Bu barədə iyunun 3-də Tasnim agentliyi məlumat yayıb. Qeyd olunur ki, qeydiyyatdan keçənlərin yarıdan çoxu ölkə parlamentinin keçmiş və ya indiki deputatlarıdır. Bundan başqa, ərizələri qəbul edilən 4 deputat qadındır. Qəyyumlar şurasının şəxsləri nəzərdən keçirmək üçün on gün vaxtı var və yekun siyahı iyunun 22-də açıqlanacaq. Elə həmin gün İran KİV-i prezident seçkilərində namizədlərin qeydiyyatının başa çatdığını bildirib. Beş günlük qeydiyyat prosesi mayın 30-da cümə axşamı başlayıb.İyunun 1-də Mehr agentliyi yazıb ki, həkim və siyasətçi Zohreh Elahian İranda keçiriləcək prezident seçkilərində qeydiyyatdan keçən ilk qadın olub. Agentliyin qeyd etdiyi kimi, Elahian qeydiyyatdan keçdikdən sonra devizinin “sağlam hökumət, sağlam iqtisadiyyat və sağlam cəmiyyət” olacağını bildirib. Həmçinin ölkə parlamentinin keçmiş spikeri Əli Laricani, ölkənin Mərkəzi Bankının keçmiş rəhbəri Abdel Nasser Hemmati, İranın Ali Rəhbərinin Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasındakı nümayəndəsi Səid Cəlili və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) generalı Seyid Vahid Haqqanyan kimi keçmiş komandirlər də ərizə veriblər.İran prezidenti İbrahim Rəisi mayın 19-da təyyarə qəzasında dünyasını dəyişib. Qəza o, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə görüşdən qayıdarkən baş verib. Bundan başqa, qəzaya uğrayan helikopterdə İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir Abdullahian da olub. Rəisinin korteji üç helikopterdən ibarət olub, onlardan ikisi təhlükəsiz şəkildə təyinat yerinə çatıb. Fəlakəti araşdırmaq üçün komissiya yaradılıb. Mohammad Mokhber İranın birinci vitse-prezidenti kimi ölkə lideri üçün yeni seçkilərə qədər 50 gün müddətində müvəqqəti dövlət başçısı vəzifəsini icra edir.İranda 14-cü növbədənkənar prezident seçkiləri üçün namizədlərin qeydiyyatı başlayıb. Seçkilərin keçirilmə tarixi iyunun 28-nə təyin edilib. Rəisinin potensial varislərinin axtarışı Tehran və Vaşinqton arasında Qərbin İslam Respublikasına tətbiq etdiyi sanksiyaların mümkün ləğvi ilə bağlı dolayı danışıqların davam etdiyi bir vaxta təsadüf edir. Bunu İran Xarici İşlər Nazirliyi də rəsmən təsdiqləyib. Buna baxmayaraq, müxtəlif təsir qrupları bu dosyeyə nəzarət etmək iddiasındadırlar. Rəisinin ölümü isə onların rəqabətini daha da gücləndirdi.Prezidentlik uğrunda mübarizə aparmaq istəyənlər bu həftədən etibarən rəsmi qeydiyyatdan keçmiş bütün ərizəçilər səlahiyyətlərinin və ixtisaslarının tələb olunan vəzifələrə uyğun olmasını təmin etmək üçün tənzimləyici orqan, Mühafizə Şurası tərəfindən yoxlanılacaq. Təsdiq olunanların yekun siyahısı iyunun 11-də açıqlanacaq. Onun dərcindən sonra siyasətçilərin seçki kampaniyasını təşkil etmək və keçirmək üçün təxminən iki həftə vaxtı olacaq. İyunun 28-də keçirilən birinci turda təqdim edilmiş namizədlərdən heç biri səs çoxluğunu toplamasa, iyulun 5-də ikinci tur keçiriləcək.Seçki Qərargahının rəhbəri Məhəmməd Tağı Şahçeraqinin dediyi kimi, İranın bütün səlahiyyətli strukturları maraqlananları qeydə almağa tam hazırdır. “Parlament seçkilərində əldə etdiyimiz təcrübə (səsvermə bu ilin mart ayında təşkil olunub və qeyri-rəsmi hesablamalara görə, seçici fəallığı görünməmiş dərəcədə aşağı səviyyədə keçirilib) sayəsində biz lazımi infrastrukturu formalaşdırmışıq. İnformasiya və Rabitə Texnologiyaları Nazirliyi ilə təhlükəsizlik qüvvələrinin hərəkətləri arasında ardıcıllıq var”, - Şahçeraqi rəsmi televiziyada çıxış edərkən qeyd edib. Onun sözlərinə görə, müvafiq qurumlar prezident hakimiyyətinin maneəsiz davamlılığının təmin edilməsində maraqlıdırlar. Yerli televiziyanın məlumatına görə, ilk namizədlər artıq mayın 30-dan qeydiyyata başlayıblar.Bunun fonunda, dəyişən siyasi konfiqurasiyada nüvə proqramı ilə bağlı Qərblə danışıqların məsuliyyətini kimin üzərinə götürə biləcəyi ilə bağlı mübahisələr artır. Belə ki, qeyri-rəsmi səviyyədə İranın nüvə enerjisi üzrə sazişin bərpası məqsədilə Vaşinqton və Tehran arasında aparılan vasitəçi dialoqun hələ mart ayında Ali Rəhbərin köməkçisi Əli Şamxaniyə keçmiş prezident Həsən Ruhaninin dövründə həvalə edildiyi barədə xəbərlər yayılıb. Başqa bir versiyaya görə, nüvə proqramı üzrə danışıqlar və müvafiq siyasətin hazırlanması hələ də Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasına həvalə olunur.İslam Respublikasının xarici işlər naziri Əli Baqiri Kani bir gün əvvəl məlumat vermişdi ki, Tehran və Vaşinqton arasında məlumat mübadiləsi Rəisi və xarici işlər naziri Hüseyn Əmir-Abdollahyanın ölümünə baxmayaraq, “dayanmayıb və bu günə qədər də davam edir”. Eyni zamanda, diplomat ABŞ-İran danışıqlarına nəzarət uğrunda mübarizə ilə bağlı şayiələri şərh edərək qeyd edib ki, “nüvə fəaliyyəti Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının nəzarəti altında davam edir”.
Prezidentliyə namizəd İsmaili kimdir?
İranın mədəniyyət və islami islam naziri, mühafizəkarlar qanadının aparıcı simalarından olan Məhəmməd Mehdi İsmaili iyunun 28-də keçiriləcək prezident seçkilərində iştirak etmək üçün ərizə verib. Müraciətin dördüncü günündə İsmaili vitse-prezident Möhsün Mənsuri ilə birlikdə 14-cü prezident seçkilərində namizəd kimi qeydiyyatdan keçmək üçün Daxili İşlər Nazirliyinin nəzdində yaradılmış seçki müraciəti mərkəzinə gəlib.
Nazir bildirib ki, prezident olarsa, “xarici siyasət indiki formada davam edəcək, İran regionun iqtisadiyyat və sənaye mərkəzinə çevriləcək, mənzil və tikinti layihələrini başa çatdıracaq, səhiyyə sistemini təşkil edəcək və ədaləti bütün ölkəyə yayacaq”. Qeyd edək ki, İsmaili 2023-cü ilin fevralında Avropa İttifaqının (Aİ) sanksiyalar siyahısına əlavə edilib.Keçmiş prezident Mahmud Əhmədinejadın dövründə vitse-prezident vəzifəsində çalışmış Məsud Zəribafan, keçmiş parlamentari və hüquqşünas Mahmud Sadiqi, istefada olan briqada generalı Hüseyn Əfşarzadə və keçmiş kənd təsərrüfatı naziri Sadiq Xəliliyan da namizədlik vərəqələrini təqdim ediblər.Konstitusiyanın Nəzarət Şurası namizədlərin seçkidə iştirak etmək üçün “lisenziya”sının olub-olmaması ilə bağlı qərar verəcək. Konstitusiyaya əsasən, Şura prezident seçkilərində, İran Məclisinə və Ekspertlər Məclisinə seçkilərdə namizədləri “rejimin dəyərlərinə sadiqlik”lərinə görə qiymətləndirir. İranın Ali Lideri Ayətullah Əli Xameneinin təmsil etdiyi “Vilayət-i Fəqih ofisinə və İslami dəyərlərə bağlılıqda çatışmazlıqlar” aşkar edilən namizədlər rədd edilir.Amerika kəşfiyyat xidmətlərinə yaxın olan “Stratfor” analitik mərkəzinin məlumatına görə, Rəisinin varisi çox güman ki, mühafizəkar rejimin başqa bir nümayəndəsi olacaq. “Mühafizəçilər Şurası getdikcə daha çox iranlı mühafizəkarların xeyrinə gündəmi qarışdırır, xeyli sayda islahatçını seçkilərdən kənarlaşdırır və hətta İranın Ekspertlər Assambleyasına seçkilərdə iştirakına qadağa qoyulmuş Ruhani kimi rejimin çox hörmətli nümayəndələrini diskvalifikasiya edir. “Stratfor” əlavə edir ki, “Mühafizəçilər Şurası seçki prosesinə həmişəkindən daha ciddi nəzarət edəcək və Rəisinin regional milli təhlükəsizliklə bağlı fikirlərini bölüşən başqa bir mühafizəkar fiqurun yüksəlişini təmin edəcək”. Vaşinqton Yaxın Şərq İnstitutu (MEI) öz növbəsində qeyd edir ki, İran elitasındakı islahatçı və mötədil fraksiyalar hələ də hökumətin qərarvermə mexanizmini öz əlində cəmləşdirən İranın Ali Lideri Əli Xamneyinin başqa namizədlərə qarşı xoşməramlılıq nümayiş etdirəcəyinə ümid edir. “Ancaq belə ümidlər çox güman ki, əsassızdır. Xamneyi, demək olar ki, seçkiləri onun ideoloji cəhətdən sərt islamçı dünyagörüşünü bölüşən müxtəlif namizədlər arasında rəqabətlə məhdudlaşdıracaq”, - analitik mərkəzinin qənaəti belədir.2005-2013-cü illərdə İran prezidenti olmuş Mahmud Əhmədinejad növbədənkənar prezident seçkilərində iştirak etmək üçün qeydiyyatdan keçib. Hakimiyyəti Qərblə münasibətlərdə qarşıdurmanın artması, milli nüvə proqramının inkişafında sıçrayış və əxlaq polisinin yaradılması ilə yadda qalan populist siyasətçi mayın 19-da dünyasını dəyişən İbrahim Rəisinin yerini tutmaq niyyətindədir. Namizəd Əhmədinejadın yenidən seçilməsinin İran cəmiyyətini qütbləşdirəcəyini açıq şəkildə bildirən Ali Rəhbər Əli Xamneyinin uzun müddətdir etdiyi xəbərdarlıqlarına baxmayaraq irəli sürülüb.Seçki qərargahına sənədləri təqdim etdikdən sonra keçirilən qısa mətbuat konfransında Əhmədinejad bildirib ki, İslam Respublikasının qarşısında duran bütün problemləri həll etmək olar. İranın keçmiş prezidenti bu vəziyyətdə “milli potensialdan maksimum istifadəni” vacib şərt hesab edir. 63 yaşlı siyasətçi prioritetləri arasında “yoxsulluğa qarşı hərtərəfli mübarizə və rifah göstəricilərinin yaxşılaşdırılması”nı müəyyən edib.
İranın ali liderinin Əhmədinejadın namizədliyinin açıq rəqibi olması mühüm amil olaraq qalır. 2016-cı ildə Xamenei çıxışlarının birində siyasətçiyə seçkilərdə iştirakdan çəkinməyi tövsiyə etdiyinə eyham vurmuşdu. Sonra Xamneyi qeyd edib ki, “ölkənin birliyinə və bütövlüyünə xələl gətirə biləcək addımlardan” çəkinmək lazımdır, əks halda bundan Tehranın xarici düşmənləri istifadə edə bilər.Əhmədinejad problemlidir, çünki onun 2009-cu ildə yenidən seçilməsi kütləvi etirazlara və sonradan geniş repressiyalara səbəb olub. İslahat hərəkatının lideri Mirhüseyn Musəvinin təmsil etdiyi müxalifət nəticələrin saxtalaşdırıldığını və buna görə də İran hakimiyyətinin kompromis kimi hətta 2009-cu il prezident seçkilərinin nəticələrini qiymətləndirmək üçün Müstəqil Komissiyanın yaradılmasına razılıq verib. Müxalif “İran Wire” nəşri qeyd edir ki, İranda yalnız ali rəhbərliyin dəyişməsi Əhmədinejadın böyük siyasətə qayıtması üçün əlverişli şərait yarada bilər. O, 2022-ci ilin kütləvi etirazları və 2023-cü ilin oktyabrında başlayan Qəzza münaqişəsi zamanı öz ritorikasında ehtiyatlı davranıb.
Prezident seçkilərində ilk qadın namizəd
İranda həkim və siyasətçi Zohreh Elahian növbədənkənar prezident seçkilərində qeydiyyatdan keçən ilk qadın olub. “Mehr” agentliyinin qeyd etdiyi kimi, Elahian qeydiyyatdan keçdikdən sonra devizinin “sağlam hökumət, sağlam iqtisadiyyat və sağlam cəmiyyət” olacağını bildirib. O, gənclərin potensialından istifadə edən, siyasi və sosial azadlıqları dəyərləndirən yeni idarəetmə variantını tətbiq edəcəyinə söz verib. “İşıqlı gələcəyə ümid və şərəf zirvəsinə çatmaq ümidi ilə İslam İranı üzərində ümid və şərəf günəşi doğacaq. Ağsaqqallarla məsləhətləşdikdən sonra bir neçə saatdan sonra ölkəmin qadın icmasının kiçik bir hissəsi kimi ölkənin seçki qərargahında iştirak edəcəm” deyə yazıb.Beləliklə, məcburi seçkilərə gedən İran 80 namizəd arasından seçimini etməlidir. Qərbin basqıları, qonşularla hələ də qeyri-səmimi münasibət, Yaxın Şərqdə qeyri-müəyyən vəziyyət, ölkə daxilində sosial problemlərin hər gün artması fonunda sabaha bağlanan ümidlərin boşa getməməsi üçün İran cəmiyyəti iki yoldan birini seçməlidir. Ya dövlət siyasətini kökündən dəyişməli, ya da əvvəlki ritorikasında qalmaqla bir az da dünyadan təcrid olunmalıdır.
V.VƏLİYEV