BMT-79: ya hər şey, ya da heç nə - ANALİTİK

Nyu Yorkda keçirilən Gələcək Sammitində nələr müzakirə olunub?
BMT Baş Assambleyasının yüksək səviyyəli həftəsini açan Gələcək Sammiti sentyabrın 22-23-də Nyu-Yorkda keçirilib. 130-dan çox dövlət və hökumət başçısı “insanlar və planet üçün daha yaxşı gələcəyin” necə təmin olunacağını müzakirə edib. Beynəlxalq təhlükəsizlik və münaqişələrin həlli, rəqəmsal inkişaf, bərabərsizliklə mübarizədən danışılıb və ən mübahisəli mövzulardan biri də BMT Təhlükəsizlik Şurasının islahatları olub. Məlumata görə, üzv ölkələr arasında fikir ayrılıqları səbəbindən sammitin gözlənilən nəticəni verəcəyi müəmmalı görünür.
Gələcək Sammit BMT-nin baş katibi Antonio Quterreşin təşəbbüsü ilə keçirilib. İki gün davam edən tədbirin gündəliyi çox geniş və son dərəcə iddialı olub. Sammit iştirakçıları bəşəriyyəti narahat edən demək olar ki, bütün məsələləri müzakirə etməyə dəvət olunub: beynəlxalq sülh və təhlükəsizlikdən tutmuş qlobal idarəetmə islahatlarına, insan hüquqlarına, iqlim böhranına və gender bərabərliyinə qədər. Sammiti müşayiət edən görüşlərə yüksək rütbəli məmurlarla yanaşı, çoxlu sayda qeyri-hökumət sektorunun nümayəndələri (ümumilikdə təxminən 7 min nəfər) dəvət olunub.Tədbirin ilk günü Gələcək üçün Paktın, eləcə də ona əlavələrin - Qlobal Rəqəmsal Sazişin və Gələcək Nəsillər haqqında Bəyannamənin qəbulu ilə yadda qalıb. 30 səhifəlik Gələcək Paktı dövlətlərdən aclıq və yoxsulluq, bərabərsizlik, beynəlxalq münaqişələr və iqlim dəyişikliyi kimi problemlərin həlli üçün “əllərində olan bütün vasitələrdən” istifadə etməyə söz vermələrini xahiş edir. BMT-nin Baş katibi hökumətləri bütün bu məsələlərin həlli üçün “cəsarətli addımlar” atmağa çağırıb.“Hər şeyin xeyrinə, hər pisə qarşı” ruhunda tərtib edilmiş bu cür bəyannamələrin praktiki əhəmiyyəti bir çox müşahidəçilər arasında suallar doğurub, lakin Antonio Quterreş təkid edib ki, dövlətlərin paktı imzalamaması “faciə” olardı. Eyni zamanda, o, BMT-nin bəzi strukturlarının zamandan geri qaldığını və yenidən işə ehtiyac duyduğunu etiraf edib. Bu cür strukturlar arasında paktda Baş katibin fikrincə, “daha ədalətli və təmsilçi” olmalı olan Təhlükəsizlik Şurası da qeyd olunur. Antonio Quterreş bu münasibətlə deyib: "Biz nəvələrimiz üçün yaradılan strukturlardan istifadə edərək nəvələrimiz üçün gələcək yarada bilməyəcəyik".Bu arada, uzun illərdir ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-təmsilçiliyi və səmərəsizliyi problemi müzakirə olunub, Rusiya da islahatlara çağırıb, lakin hələlik bu istiqamətdə konkret addımlar razılaşdırılmayıb. Gələcək Sammitin əsas yekun sənədini daha iki sənəd - Qlobal Rəqəmsal Saziş və Gələcək Nəsillər haqqında Bəyannamə müşayiət edir. Birincisi rəqəmsal texnologiyalara və onların gələcəkdə tətbiqinə aiddir. Müqavilə layihəsində, həmçinin ölkələrin süni intellektdən istifadə zamanı etikaya riayət etmək, qorunan və təhlükəsiz onlayn məkanı təmin etmək istəyindən bəhs edilir. Gələcək nəsillər haqqında Bəyannamə dövlətləri öz nəsillərini müxtəlif fəlakətlərdən xilas etmək üçün öhdəlik götürməyə dəvət edir. Digər məsələlərlə yanaşı, BMT-də gələcək nəsillər üzrə xüsusi elçi vəzifəsinin yaradılması təklif edilir. Onun vəzifələrinə BMT-də gələcək nəsillərin maraqlarını təmsil etmək və müdafiə etmək, üzv dövlətlərin müraciətləri üzrə məsləhətləşmələr aparmaq və hesabatların təqdim edilməsi daxildir.Gələcək Sammitin yaradılması ideyası BMT-yə üzv dövlətlərin Antonio Quterreşə cari və gələcək problemlər və təhdidləri həll etmək üçün gələcək qlobal əməkdaşlıq konsepsiyasını hazırlamaq xahişinə cavab olaraq yerləşdirilib. Bu çağırış BMT-nin 2020-ci ildönümündə, təşkilatın 75 yaşı tamam olanda edilib. COVID-19 böhranı fonunda qlobal təhlükələrlə mübarizə aparmağı getdikcə çətinləşdirən ölkələr arasında parçalanma problemi yaranıb. Bununla bağlı BMT-nin Baş katibi “Ümumi gündəmimiz” adlı hesabat hazırlamış və orada Gələcək Sammitin keçirilməsini və qlobal əməkdaşlıq üçün yeni konsepsiyanın formalaşdırılmasını təklif etmişdir.Azərbaycan ardıcıl olaraq BMT-ni müasir reallıqlara uyğunlaşdırmaq zərurətindən çıxış edir, onun əsas xarakterik xüsusiyyəti çoxqütblü dünya nizamının yaranmasıdır. Eyni zamanda, transformasiyaların həqiqətən də təşkilatın səmərəliliyini və nüfuzunu artırmağa yönəldilməsi prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, danışıqların koordinatorları əsasən qərblilər tərəfindən idarə olunur və dünyanın əksər ölkələrinin narahatlığını tam nəzərə almır. Nəticə etibarı ilə, sənədin hazırkı variantında çoxlu mübahisəli yerlər də var.Söhbət üzv dövlətlərin və qeyri-dövlət subyektlərinin hüquqlarının bərabərləşdirilməsi, normaların seçmə siyahısı ilə BMT-nin hökumətlərarası mahiyyətinin aşınmasından, təşkilatın fəaliyyətində insan hüquqları komponentinin vurğulanmasından, iqlim və təhlükəsizlik məsələləri arasında universal əlaqənin qurulmasından gedir. Qeyd edək ki, “Gələcəyin Paktı”nın dördüncü nəşri hazırda danışıqlar masasındadır.
Qlobal Rəqəmsal Saziş üzrə danışıqlar asanlıqla irəliləmir. Qərblilər internetin tənzimlənməsi məsələlərində monopoliyadan əl çəkməyə, dövlətləri və qeyri-hökumət strukturlarını beynəlxalq texnoloji gündəmdə qərarların qəbul edilməsində eyni səviyyəyə qoymağa çalışırlar. Dayanıqlı inkişaf məqsədlərinə nail olmaq üçün “rəqəmsal uçurumu” tez bir zamanda aradan qaldırmaq üçün konkret tədbirlərin aktuallığını vurğulamaq lazımdır.Bütün bunların fonunda, bu gün Gələcək Sammitin yekun sənədləri üzrə danışıqların nəticəsini proqnozlaşdırmaq sadəcə mümkün deyil. Rusiya BMT-nin qurucu dövləti və beynəlxalq birliyin məsul üzvü kimi qlobal əksəriyyətdəki tərəfdaşları ilə birlikdə çoxqütblü dünya nizamını qorumaq üçün səylərini davam etdirəcəyini açıqlayıb. Bəs digər qurucular?

V.VƏLİYEV