Süni intellekt, yoxsa insansız dünya - BAXIŞ BUCAĞI

Yer kürəsinin bəzəyi sayılan “homo-sapiens”, yəni insanın yarandığı gündən həmişə başı qalmaqalda olub, günü yaşamaq uğrunda mübarizələrdə keçib. Təbiətlə, başqa növlərlə və nəhayət özünə oxşarlarla savaşları bəzən nəşəli, bəzən isə fəlakətli olub. Son sənaye inqilabından sonra, daha dəqiq desək texnologiyalar əsrinə qədəm qoyduğumuz ilk gündən isə bu mübarizə insanın qorxulu röyasına çevrilib. Məqsəd insan sayının minimuma endirilməsidir. Artıq insanın olmayacağı bir mərhələyə yaxınlaşmaqdayıq. Təsəvvür edirsinizmi, Yer kürəsində çox az sayda insan yeyə və içə biləcək, istədiyi keyfi görəcək və bütün dünyanı da idarə edəcək. Yox, işləyənlər, gecə-gündüz tır-tır kimi çalışan insanabənzərlər olacaq, amma onlar insan olmayacaq. Transmilli şirkətlərin acgöz siyasəti belədir. Yer kürəsində insan sayını müharibələr, ölümcül xəstəliklər, pandemiyalar vasitəsilə tarazlaya bilməyən həmin şirkətlər məlum inqilabdan sonra bu üsula əl atıblar.

Adəm babamız Cənnətdən niyə qovuldu? Guya, şeytana uyub bağdakı almalardan yemişdi (bəzi mənbələr buğda yediyini deyirlər). Yəni, belə məlum olur ki, alma yeyənə qədər Adəm babamız, necə deyərlər, hava ilə dolanıb. Elmi dildə desək, fotosintez prosesi vasitəsilə qidalanıb, günəşdən aldığı enerjini insanı hərəkətə gətirən ATF-ə, yəni adenozin tri-fosfata çevirməklə yaşayıb. Bəs alma məsələsi haradan çıxdı? Belə görünür ki, günəşdən dərisi vasitəsilə enerji alan və yaşayan Adəm babamızın həzm sistemi yaranıb və bundan hiddətlənən Tanrı onu Cənnətdən qovub. Bəs Tanrı niyə hiddətlənib, həzm sisteminin olması hansı günahı bizim ayağımıza yazır? Bəli, buradan belə görünür ki, Tanrı hər şeyi, o cümlədən İnsan övladının yeməyi tələb edən iştahanın onun başına hansı müsibətlər gətirəcəyindən xəbərdar imiş. Həzm sistemi, iştaha və sonunda yemək istəyi dünyada baş verən indiki hadisələrin əsas səbəbi, hərəkətverici qüvvəsi imiş. İnanmırsınız? Bir anlığa təsəvvür edin ki, sizin həzm sisteminiz yoxdur və Cənnətdəki Adəm babamız kimi günəş işığı ilə yaşayırsınız. Hansı səbəb, bəhanə, iddia, iştah sizi başqa bir insan övladı ilə savaşa, döyüşə, ölüb-öldürməyə vadar edə bilər? Deməli, dünya savaşlarının, didişmələrin, siyasi oyunların, şahmat gedişlərinin son məqsədi həzmi-rabiədən keçəcək qidanın əldə edilməsi, dava qarın davası imiş.

Bəs süni intellek nə və kimin üçündür?
Süni intellekt həm insanı əvəz edən işçi qüvvəsidir, həm silahdır, amma nə iştahası var, nə də yemək istəyi. Transmilli korporasiyaların istədiyi də budur. İnsanı əvəz edən robotun insan qədər problemi yoxdur. Gecə-gündüz yorulmadan, sınmadan çalışır, ailə-uşaq dərdi çəkmir, işdən yayınmağa bəhanəsi yoxdur. Texnologiya həyatımıza ilk dəfə qədəm basan zaman 10 nəfəri əvəz etdi, sonrakı dönəmlərdə bu say həndəsi silsilə ilə artmağa başladı. Bu gün 100 minlərlə insanın çalışmalı olduğu zavod və fabriklərdə cəmi 100 nəfər çalışır. 99 min 9 yüz nəfər isə qida əldə etmək üçün axtarışdadır. Cənnətdən çıxdığına da peşmandır və belə məqamda Adəm kişini də tez-tez “xatırlamalı” olurlar.Gəlin görək, süni intellektin (AI) tətbiqi bəşəriyyətə nə verəcək? Əlbəttə, problem var və bunu açıq şəkildə müzakirə etmək lazımdır. Süni intellekt nədir? Bu, düşüncə və ya yaradıcılıq prosesi kimi ötürülən böyük həcmli məlumat massivləri və müxtəlif məlumat təqdimat formaları ilə işləmək üçün müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən proqramlar toplusudur. Əslində, çox vaxt bir insanın həqiqətən bacara bilmədiyi variantları sınamaqdan danışırıq. Ona məqalə və dissertasiya, şeir və ya mahnı yazmaq tapşırılır. Hətta ondan bir üslub da sifariş edə bilərsiniz ki, o, heç vaxt orijinalı oxumayanlar üçün kiminsə pis və zövqsüz parodiyasını yaradaraq, hər şeyi imanla qəbul etsin!Bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, əslində, süni intellekt deyilən şeyin edə biləcəyi çox faydalıdır və böyük tələbat olacaqdır. Bunlar düzgün qərarlar qəbul etməyə kömək edən, lakin yeni səviyyədə işləyən yaxşı köhnə avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləridir (avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri). Təəssüf ki, bəzilərinə bu məsuliyyətsiz terminologiyadan – “süni intellektdən” istifadə etməyə imkan verir. İctimaiyyəti çaşdırmaq və özünü aldatma vəziyyətinə salmaq üçün humanistləşdirmə terminologiyasından istifadə olunur - “AI cavab verdi, AI soruşdu, AI seçdi, AI diaqnoz qoydu...”. Onun neyron şəbəkəsi var! Heç kim demək istəmir ki, “öyrənmək” bu güman edilən möcüzəyə əlavə məlumat yükləmək və ya əlaqələndirməkdir.Məsul həkimlərin tibbi məlumatları qiymətləndirmək və diaqnoz qoymaq üçün süni intellektdən imtina etdikləri zaman tibbimizin yaxın tarixini xatırlayırsınızmı? Norveçli tələbələrin süni intellektdən dünyanın ən məşhur norveçlisinin kim olduğunu soruşduqlarını və cavabı necə aldığını eşitmisiniz: qatil Breyvik?
Təxminən 15 il əvvəl mütəxəssislərin qondarma sui-qəsdinin varlığından danışır və yazırdılar. Elektron hökumət, elektron pasportlar, ağıllı evlər, ağıllı şəhərlər, ağıllı soyuducular, Big Data texnologiyaları, Əşyaların İnterneti, Sənaye İnterneti... Kimin hər şey üçün kifayət qədər təsəvvürü var. Nə qədər pul yatırılır? Və ya başqa sözlə - nə qədər pul qazanıldı? İndi “elektron” sözü “rəqəmsal” sözü ilə əvəz edilib. Və təntənəli marşla davam edirik... Çox yaxın bir zamana qayıdın və soruşun: heyrətamiz, hər şeyi fəth edən, hər şeyə qənaət edən, gözəl blokçeyn indi haradadır? Blockchain ətrafında isteriya və moda təxminən eyni idi - bu, hər yerdən səslənirdi. Rəflər blokçeyn haqqında ədəbiyyat, seminarlar, kurslar, tətbiq çempionatları ilə dolu idi... Təbii ki, maliyyə. Budur! Maliyyələşdirmə, investisiya, icra!!! Və bu alqoritm həmişə belə işləyir. Səs-küy, hay-küy, isteriya, nəhayət, kim birinci həyata keçirsə, dünyanın hökmdarı olar!!! Amma əsas odur ki, o, böyük pul qazanacaq.Yəni bu kampaniyanın bir nömrəli səbəbi dəbdə olan mövzuda pul qazanmaq istəyidir. Həm də mümkün qədər tez. Mövzu hələ də “qaynar”dır. Texnika yeni deyil, amma həqiqətdir. Reallıqda “süni intellekt” təfəkkür və ya yaradıcılıq prosesi kimi keçən nəhəng həcmli informasiya massivləri və müxtəlif informasiya təqdimat formaları ilə işləmək üçün müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən proqramlar toplusudur. Bütün dövrlərdə və xalqlarda qarşı-qarşıya duran qüvvələr düşməni çaşdırmağa, aldatmağa, şirnikləndirməyə, peşəkarların dediyi kimi yararsız obyektə yönləndirməyə çalışıblar. Və daha da qısa desək, dezinformasiya. Bu gün ağıllı insanlar bu elementləri hibrid müharibə adlandırırlar, amma məncə, bəşəriyyətin tarixi boyu apardığı bütün müharibələr hibrid olub. Və Troya Atı, sizcə bu nə idi? Amma bu, təbii ki, ayrıca maraqlı söhbətdir - amma fərqli...Bəzi tarixi faktları xatırlatmaq olar. Çoxları hələ də Amerika Strateji Müdafiə Təşəbbüsünü - bədnam SDI-ni xatırlayır. ABŞ prezidenti Ronald Reyqan tərəfindən elan edilən Strateji Müdafiə Təşəbbüsü Sovet İttifaqının rəhbərliyini dezinformasiya etmək üçün ən uğurlu əməliyyatlardan biri oldu. Amerika SDI-yə inanan Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosu amansız silahlanma yarışına girdi və nəticədə SSRİ-nin iqtisadiyyatına zərbə vurdu. ABŞ-ın Strateji Müdafiə Təşəbbüsü proqramı kosmosda silahların aktiv istifadəsini nəzərdə tuturdu. Bunun məşhur adı "ulduz müharibələri" idi. Filmlər çəkildi, ən yaxşı Hollivud aktyorları iştirak etdi, kompüter oyunları uşaq kompüterlərinə yükləndi, komikslər və cizgi filmləri də öz yerində... Güclü lazer şüaları kosmosun qaranlığını kəsir, onların yolunda olan canlı və cansız hər şeyi yandırırdı. Bu şəkillər planetdəki bütün insanların beynini doldurdu.Bu, Prezident Reyqanın və “şər imperiyasının” dövrləri idi. 1982-ci ildə Ronald Reyqan bütün dünyaya bəyan etdi ki, Amerika artıq nüvə raketlərindən qorxmayacaq bir silaha sahib olmaq üzrədir. Bu, bir neçə on milyardlarla dollarlıq nəhəng büdcəsi olan universal miqyaslı bir layihə kimi görünürdü. SDI tərtibatçıları hər kəsi yeni nəsil silah yaratdıqlarına inandıra bildilər. Lazımi şəkildə yüksək məxfilik də təmin edildi. Hansı ki, bütün kəşfiyyat xidmətlərinin iştahını açdı. Və bu səs-küyü bütün bunların nəzərdə tutulduğu biri - Sovet İttifaqı eşitdi. Bir çox sovet ekspertləri SDI-nin Amerika blefi olduğuna inansalar da, Sov.İKP MK-nın Siyasi Bürosu bu blefə düşdü. Sovet İttifaqı silahlanma yarışına girdi. Bu, köhnəlmə yarışı olduğu ortaya çıxdı. Milyarlarla rubl ölkə büdcəsindən soruldu, ağır borc yükünə çevrildi. Düzdür, nailiyyətlər var idi. Məsələn, kosmos sahəsində təəccüblü və bahalı Sovet layihəsi Energia-Buran təkrar istifadə edilə bilən kosmik nəqliyyat sistemidir. O, həmçinin “Ulduz müharibələrinə cavabımız” adlanırdı. Sonra məlum oldu ki, Amerika Ulduz Döyüşləri proqramı əslində böyük bir fırıldaqdır. Düşməni, yəni bizi yanlış məlumatlandırmaq üçün parlaq əməliyyat. Bu gün deyə bilərik ki, SDI SSRİ-nin dağılmasına güclü töhfə oldu!Başqa versiya da var. O vaxta qədər amerikalılar “Ulduz müharibələri” proqramına külli miqdarda pul xərcləmişdilər, lakin bunun çox da mümkün olmadığını və heç kimi heç nədən qorumadığını başa düşdülər. Sonra onu düşmənə - SSRİ-yə vermək qərarına gəldilər ki, bu qədər hücum olmasın. Amma yaxşı “tələ” qurmağı bacardılar. SSRİ bu dezinformasiyaya alışdı. Ancaq bu yeni bir üsul deyildi. Bu, köhnə qarşıdurma üsulu idi - düşməni öz enerjisini və resurslarını sərf etməyə məcbur etmək, diqqəti yararsız obyektə, saxta məqsədə, çıxılmaz yola yönəltmək. Bu həm də rəqibin irəli getdiyi zaman, bəzən düzəlməz fəlakətli vaxt itkisi, bəzən isə həmişəlik... Tarix belə nümunələrlə doludur. Bu indi də davam edir.AI-nin də çoxlu sayda müdafiəçisi və pərəstişkarı var. Danışırlar, izah edirlər, öyrədirlər... Və tezliklə nəzarət edəcəklər. Tövlənizdə süni intellekt əvəzinə atınız var. Ancaq qonşunizda ağıllı lift onu istədiyi hündürlüyə qaldırır. Təəssüflənirsinin, amma onun hansı fəsadlara yol açacağının fərqində deyilsiniz. İnsan işini asanlaşdırdıqca bəşəriyyət üçün lazımsız əşyaya çevrilir.Maraqlıdır ki, real və doğru bir şeyi başa düşən və deyə bilən həqiqi ekspertlər susurlar. Onların səsləri nədənsə eşidilmir. Niyə, onlar sui-qəsdə məruz qalıblarmı? Bəziləri - bəli. Çünki onlar mütəxəssislərin sui-qəsdinin üzvləridir. Digərləri isə susmaya bilər, amma heç kim onları mikrofona yaxınlaşdırmır. Onların fikirləri maraq doğurmur, çünki onlar isteriya və rəqs, kütləvi ritual ssenarisinə uyğun gəlmirlər. Bu məşhur hiyləni bilirsinizmi: on müxtəlif müsahibədən lazım olanı, “düzgün” olanı dərc olunacaq. Və bu, kobud şəkildə süni intellektin olmadığını və daha əlli il olmayacağını söyləyəcək bir kompüter mütəxəssisi ilə müsahibə olmayacaq. AI, işlədiyi zaman, yaxşı bir köhnə avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemidir. Amma darıxdırıcıdır!
İntellektə etibar etmək olarmı?
Çin və ABŞ liderləri Si Cinpin və Co Bayden arasında keçirilən görüşün bir neçə konkret nailiyyətindən biri nüvə silahının istifadəsi ilə bağlı qərarların süni intellektlə deyil, insanlarda qalması ilə bağlı şifahi razılaşma olub. Əvvəllər Birləşmiş Ştatlar bütün nüvə “beşliyi”ni oxşar öhdəlikləri öz üzərinə götürməyə çağırmışdı, lakin Ukrayna ətrafındakı münaqişə səbəbindən müvafiq danışıqlar heç vaxt başlamayıb. Eyni zamanda, Rusiya hakimiyyət orqanları gələcəkdə süni intellektin məhdudlaşdırılması ilə bağlı beynəlxalq müqavilələrin zəruri olduğunu dəfələrlə açıqlayıblar.Si Cinpinq və Co Baydenin hərbi-nüvə sahəsində süni intellekt (AI) üzərində insan nəzarətinin saxlanmasının vacibliyi barədə ümumi anlaşmaya gəlmələri faktı iki prezident arasında Limada keçirilən Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (APEC) sammiti çərçivəsində danışıqların nəticəsi olaraq tərəflərin yaydığı rəsmi press-relizlərdən irəli gəlir. “İki lider hesab edir ki, tərəflər süni intellektin idarə olunması ilə bağlı səmimi və konstruktiv dialoq aparıblar... Onlar süni intellektin hamının mənafeyi naminə inkişaf etdirilməsi üçün beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsinin zəruriliyini, eləcə də mövcud əməkdaşlığın davam etdirilməsinin vacibliyini bir daha təsdiqləyiblər.İki ölkənin liderləri süni intellekt sistemləri ilə bağlı risklərin aradan qaldırılması, süni intellektin təhlükəsizliyinin yaxşılaşdırılması və beynəlxalq əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi və bütün insanların mənafeyi naminə süni intellektin təşviq edilməsi zərurətini bir daha təsdiqləyiblər. İki ölkənin liderləri nüvə silahından istifadə qərarına insan nəzarətinin saxlanmasının vacibliyini bir daha təsdiqləyiblər. İki ölkənin liderləri həmçinin potensial risklərin diqqətlə öyrənilməsinin və ehtiyatlı və məsuliyyətli şəkildə hərbi sahədə süni intellekt texnologiyalarının inkişafının vacibliyini vurğulayıblar. Həm Pekin, həm də Vaşinqton xatırladıblar ki, bu il tərəflər BMT Baş Assambleyası çərçivəsində süni intellektin təhlükəsiz istifadəsi ilə bağlı bir-birlərinin qətnamələrini dəstəkləyiblər.ABŞ prezidentinin müşaviri Ceyk Sallivan Limada keçirdiyi mətbuat konfransında dövlət başçılarının əldə etdiyi razılaşmalardan ayrıca danışıb. “İki lider süni intellektin təhlükəsizliyi və riski mövzusunda irəliyə doğru mühüm addım ataraq, nüvə silahından istifadə qərarı üzərində insan nəzarətinin saxlanması zərurəti ilə razılaşaraq, ABŞ və Çinin ilk dəfə süni intellekt və nüvə silahının kəsişdiyini bəyan etdiklərini qeyd ediblər.
Süni intellektdən təhlükəsiz istifadəyə dair ilk ikitərəfli məsləhətləşmələr mayın ortalarında ABŞ və Çin nümayəndə heyətləri tərəfindən keçirilib. Görüş Si Cinpin və Co Baydenin keçən il San-Fransiskoda apardıqları danışıqlarda əldə olunan razılaşmaların inkişafı idi. Bununla belə, hər hansı konkret razılaşmalara diqqət o zaman açıqlanmırdı. İyulun ortalarında Çin hakimiyyəti ABŞ-la silahlara nəzarət üzrə məsləhətləşmələri davam etdirməkdən rəsmən imtina etdikdən sonra onların nailiyyətləri daha da az görünməyə başladı. Daha sonra Çin Xarici İşlər Nazirliyi bu qərarı ABŞ-ın separatçı düşüncəli Tayvanı silahla təmin etməsi və Çin tərəfinin etirazlarına məhəl qoymaması ilə əsaslandırıb. Pekinin mövqeyi Moskvanın yanaşmasına yaxın oldu, Rusiya da əvvəllər ABŞ-ın qarşıdurma kursunu və Rusiyanın maraqlarını nəzərə almaq istəmədiyini əsas gətirərək, silahlara nəzarət sahəsində Vaşinqtonla dialoqdan imtina etmişdi.

V.VƏLİYEV