MİA

  • 19 837

Novruzda səməni bayramı və kiçik çillə

image

Səməni halvası bişirmək üçün Böyük çillənin əvvəllərindən başlayaraq, təqribən 1 sm hündürlüyündə göyərdilmiş səmənini taxta çanaq, yaxud taxta tabaqda daşla əzir və döyüb suyunu sıxırlar. Həmin suda yeddi evdən alınmış buğda unundan sıyıq xəmir yoğurulur. Halvanı bişirməyə başlayarkən, onu qarışdırmaq və çalmaq üçün uzun dəstəkli taxta ərsindən istifadə edilir.

Qolu qüvvətli cavanlar tərəfindən çalınan halva bişənə, köpük atana yaxın - buna "fındıqatma" deyilir - onun içinə badam, bu olmadıqda fındıq ləpəsi atılır. Elə Səməni bayramının başlıca ayini də bu vaxtdan başlanır. Halva bişirilən evə toplaşmış qadınlar, daha çox gəlinlər və qızlar iki dəstəyə bölünərək əl-ələ verib halva tavasının ətrafında yallı gedir və nəğmələr oxuyurlar.
Folklorşünas-alim Bəhlul Abdulla yazır: "Halva hasilə gəldikdə, daha çox bədənə istilik, hərarət gətirən və bununla da, qışdan, soyuqdan qorxmamaq təsəvvürü yaradan bu döyülmüş ədvələri (qara istiot, darçın, mixək, razyana, ceviz, quluncan, badyan, qulsakəmər, zəncəfil, hil) ələkdən keçirib ona qatırlar. Bundan sonra halvanı doşabda qarışdırır və qoğal, yaxud kündə formasında yumrulayıb, evlərə paylayırlar. Çalışılır ki, hər bir payda halvaya salınmış badam, qoz, yaxud fındıq ləpəsindən olsun. Həm də payın içindəki bu ləpə yeyilmir. O ta gələn il Səməni göyərdilənə qədər qorunub- saxlanılır. Çünki inama görə, həmin ləpə evlərə xeyir-bərəkət gətirir.
Fevral ayının əvvəlindən başlayaraq, 20 gün davam edən Kiçik çillə qışın oğlan çağı sayılır. Kiçik çillə soyuqluğu, boran-tufanı, şaxta-sazağı ilə özündən əvvəlki çillələrdən seçilir. Kiçik çillənin Xıdır Nəbi adlanan birinci ongünlüyü isə, ümumiyyətlə, qış fəslinin ən sərt, çovğunlu, dondurucu vaxtı sayılır və buna, hətta elə bu xüsusiyyətinə görə "yalquzaq zamanı" da deyilir. El arasında qış fəsli Xıdır Nəbi ilə səciyyələnir. Əbəs yerə deyil ki, bir Azərbaycan atalar sözündə də "Xıdır girdi qış girdi, Xıdır çıxdı qış çıxdı" - deyilir. Qeyd olunan zamanın "Xıdır Nəbi" (peyğəmbər) adlanması və bu şərəfə icra olunan ayinlər Xıdırın yaşıllıq, bahar hamisi sayılan Xızırla və əksər xalqlarda olduğu kimi, su, yağış, çay, dəniz hamısı bilinən İlyasla da əlaqəsindən xəbər verir."
"Dəryada nə işim var ki, Xıdır İlyası da köməyə çağıram" kimi örnəkləri də bunu sübut edə bilər. Amma əslində, bunların bir-biri ilə heç bir bağlılığı yoxdur. Belə ki, Xıdır Nəbi, bilavasitə, Kiçik çillənin ilk ongünlüyündə keçirilən xüsusi mərasimlə bağlı olduğu halda, Xızır, dediyimiz kimi, yaşıllıqla və baharla bağlıdır. Bunun belə olmasını mənbələr və tədqiqatlar da təsdiq etməkdədir. Türkoloq-alim V.V.Radlov öz lüğətində "ruzi-Xızırı" - "Xızır günü" kimi açıqlayır və bu günün yazın ilk günü olduğunu xüsusi şəkildə nəzərə çatdırır. Professor M.H.Təhmasibin Xızırla ilgili "Qamusi-Firuzabadi" və Şəmsəddin Saminin "Qamusi-əlam"ından verdiyi xəbərlər də maraqlıdır. Bunların birincisində deyilir ki, seyr olunan yerlərin çəmənzar olması Xızırın işidir. İkincisində isə, baharın ilk günü haqqında belə deyilir: "Əslən yaşıllıq günü mənası ilə ruzi-Xızır olsa gərəkdir. Zira ağacların yarpaqlandıqları və otlaqların yaşıllaşdığı gündür".
Adıçəkilən qaynaqlarda elə İlyas haqqında da bu şəkildə dəyərli məlumatlar vardır. O, bütün hallarda su ilə bağlı təsvir və təqdim olunur. Bəzi hallarda, hətta Nuhun qardaşı oğlu, Xızırın əmisi olmaqla, Xəzər dənizinin padşahı da sayılır. Amma təkrar qeyd edirik ki, Xıdır Nəbi qışın dondurucu, şaxtalı, hətta "yalquzaq" adlanan çağında çağırılır və bu şərəfə mərasim keçirilir. Bu mərasimə gərək hər ev, hər ailə hazırlaşsın və onu təntənəli şəkildə qeyd etsin. Mərasimin hamı tərəfindən qeyd olunması naminə əliaşağı olanlara, kasıblara kömək və yardım edilərmiş. Çünki bayram axşamı, yəni Kiçik çillənin onuncu gününün axşamı, hətta bir ev belə azuqənin yoxluğu səbəbindən süfrə açmazmışsa, onda elə zənn edilərmiş ki, guya Xıdır Nəbi bunu özünün sayılmaması kimi başa düşəcək, küsüb gedəcək və bununla da, baharın gəlməsi yubanacaq. Fikir verilirsə, bu mərasim Azərbaycanda ruhların qarşılanması ilə əlaqədar keçirilən "Ata-baba günü" mərasimini də yada salır, xatırladır.
B.Abdullanın fikrincə, "Xıdır Nəbi" mərasiminə, bir qayda olaraq, çillənin ilk günündən hazırlıq başlanır. Buğda qovrulub, əl daşında (kirkirədə) üyüdülərək, qovut çəkilir. Qaynadılmış yumurtalar daha çox Günəşin və yazın simvolu sayılan sarı, qırmızı və yaşıl rənglərlə boyanılır. İstilik verən xörəklər bişirmək üçün tədarük görülür. Çəkilmiş qovutdan bir qab "Xıdır Nəbi"nin sonuncu gecəsi, adətən, yük dolablarının altına, divar taxçalarının əl dəyilməmiş künclərinə qoyulur. Etiqada görə, həmin gecə Xıdır Nəbi gəlib qovutun üstünə əl basır və bununla da, evdə bolluq, bərəkət yaranır.
Çox qədim zamanlarda, hələ şamın olmadığı vaxtlarda, Azərbaycanın bəzi bölgələrində Xıdır Nəbi mərasimi günü bağ-bağatdan alma çubuqları qırılıb evə gətirilirmiş. Bu çubuqların uclarına pambıq sarınaraq, yağ sürtülər və süfrəyə qoyulmuş qovutun üstə sancılaraq yandırılarmış. Həmin çubuqların hərəsi bir niyyət üçün imiş: yurdun abadlığı, ailənin salamatlığı, bağ-bostanda barın çoxluğu, mal-qaranın artması, toy-düyün və s.
Burada, təbii olaraq, belə bir sual ortaya çıxır: Xıdır Nəbi mərasimində nə üçün başqa ağacın yox, alma ağacının budaqlarından şam kimi istifadə olunur? Bəlli olduğu üzrə, Azərbaycan folklor örnəklərində, xüsusən, nağıl və dastanlarında digər meyvələrlə tutuşdurmada, alma üstün mövqe tutur. O, insan ömrünü uzadan, adamlara gümrahlıq verən, qocaları cavanlaşdıran, nəsil, soy artıran, yəni uşaqsızlara uşaq bəxş edən sayılır. Hətta əski zamanlarda sevgili seçmək üçün də almadan bir vasitə kimi istifadə edilmişdir. "Almaatma" adlı mərasimdə qız öz sevgisini oğlana atdığı alma ilə bildirərmiş. Yaxud almanın ömrü uzatmaq məsələsinə diqqət edək. Məşhur Azərbaycan nağılı "Məlik Məmməd"də deyilir ki, nağılda tanıdılan padşahın bağında bir alma ağacı var imiş. Bu ağac birinci gün çiçək açır, ikinci gül çiçəyini tökür, üçüncü gün bar verirmiş. Bu ağacın almasından kim yesə imiş, dönüb on beş yaşında oğlan olurmuş. "Quru kəllə" nağılında isə tutuquşunun gətirdiyi alma tumundan bitən ağacın meyvəsindən yeyən altmış yaşlı bağban o saat on dörd gecəlik ay kimi oğlan olur. "Ölü Məhəmməd" nağılında isə almanın soy və nəsil artırma qüdrətindən söz açılır. Burada deyilir ki, gün-güzəranını odunçuluqla keçirən bir kişinin övladı olmur. Yenə bir dəfə kişi odun qırmağa gedir və bu vaxt qapıya gələn dərviş onun arvadına bir alma verib deyir: "Almanın yarısını özün ye, yarısını da ərinə ver yesin; sonra bir övladınız olar". Almanın yardımı ilə nəsilartırmaya "Məlik Məmməd və Məlik Əhməd" nağılında da rast gəlirik. Burada padşah və naxırçının bir almanı tən bölüb arvadları ilə birlikdə yemələri ilə hər ikisinin oğlu olur. "Şah İsmayıl - Gülzar xanım" dastanında isə dərvişin verdiyi almanı yeməklə, nəinki padşahın özünün, hətta almanın qabıqlarını yeməklə atı Qəmərnişanın da qulunu olur və s. Əlbəttə, belə örnəklərin sayını istənilən qədər artırmağın heç bir çətinliyi yoxdur. Əsas məsələ budur ki, təbabət elminin dəlillər əsasında gəldiyi qənaətə görə, almanın tərkibindəki vitaminlər insan orqanizmindəki hüceyrələrin qocalması prosesinin qarşısını alır, insan ömrünü uzadır və sonsuzluğa dayandırmaqla övlad bəxşetmə funksiyası daşıyır.
B.Abdulla daha sonra yazır: "Deməli, müşahidə və təcrübələrinə əsaslanan qədim azərbaycanlının da Xıdır Nəbi mərasimində nə üçün, məhz alma ağacının çubuqlarından istifadə etməsi, olsun ki, elə bu görüşlərlə bağlıdır.
Süfrədə üstündə şamlar yanan qovutdan ailə üzvləri lap sonda yeyirlər. İnanırlar ki, şamlar yanan vaxtda ata-baba ruhları kimi, Xıdır Nəbi də gözə görünmədən gəlib bu qovutdan dadır.
Burada çox incə şəkildə sezilən bir mətləbi də nəzərə çatdırmaq istəyirik. Uşaqların ayrı vaxtda yox, məhz şər qovuşandan sonra, göz-gözü görməyəndə, daha aydın desək, onların tanınması qeyri-mümkün olduğu vaxtda pay almağa gəlmələri səbəbsiz deyil. İnama görə, elə Xıdır Nəbi də onların arasında olur. Odur ki, hər bir ev tərəddüd etmədən uşaqların simasında, guya elə Xıdır Nəbinin özünə pay verir.
Bəzən elə Xıdır Nəbi mərasimi üçün də qarpız saxlanılır və bununla, adamlar bir növ yenə qışdan qorxmadıqlarını nümayiş etdirirlər. Kiçik çillənin qurtardığı vaxtdan yazın ilk gününə, yəni Novruz bayramına qədər olan çağ Alaçalpo, Ağlar-gülər, Boz ay adlanır. Ayinin bu cür adlarla adlanması, onun buludlu, yağışlı, küləkli, isti, soyuq, bir sözlə, dəyişkən olması ilə bağlıdır. Əbəs yerə deyil ki, xalq bu adlara Boz aya münasibətini "Boz ay bozara-bozara keçər" - şəklində bildirmişdir".
Buradakı "bozara-bozara"nın həm müstəqim, həm də məcazi mənası vardır. Bəlli olduğu üzrə, "boz" dilimizdə bir sıra anlamlarla yanaşı, həmçinin, həm rəngi (boz paltar, qorxudan, yaxud soyuqdan insan üzünün boz rəng alması), həm də xasiyyəti, sərtliyi və kobudluğu (boz adam, üzə bozarmaq) bildirir. "Boz ay bozara-bozara keçər" - deyəndə də, daha çox onun sərtliyi nəzərdə tutulur.
Boz ay, hər biri yeddi gündən ibarət cəmlələr adlanan dörd həftəyə - çillə-beçəyə bölünür. Etiqada görə, bu həftələrin dördündə, eləcə də, Kiçik çillənin üç çərşənbəsində təbiət və cəmiyyətdə canlanma, oyanma, dirilmə prosesi gedir. Dediyimiz yeddi çərşənbədən üçü oğru çərşənbə, oğru buğ, oğru üskü, dördü isə doğru çərşənbə, doğru buğ, doğru üskü və cəmlələr adlanır. Çərşənbələrin sayının yeddi olması səbəbsiz deyil. Bu, bilavasitə, say simvolikası ilə bağlıdır. Belə ki, simvolikada hər sayın özünə görə mənası, bilinən funksiyası vardır. Bu sayların sırasına cütlük bildirən saylar daha çox geosimvolika ilə istiqamətgöstərmə ilə bağlıdırsa, təklik sayları, ümumiyyətlə, kainatın durumunu səciyyələndirir. Qaynaqların verdiyi xəbərə görə, yeddi sayı əski şumerlərdə kainatın işarəsi imiş. Onların ucaltdıqları yeddipilləli qüllə, əslində, yeddi səyyarənin, həftənin yeddi gününün, yeddi küləyin və yeraltı dünyanın yeddi qapısının simvoludur. Yeddi sayı, mənbələrdə deyildiyi kimi, zamanla, kosmosla, insanın maddi və mənəvi həyatı ilə sıx bağlıdır.
B.Abdullanın qeyd etdiyi kimi, "Xatırlatdığımız yeddi çərşənbənin hər birinin məxsusi cizgiləri, ayin və mərasimləri vardır. Düzdür, "oğru çərşənbə", "oğru buğ", "oğru üskü" adlanan üç ilk çərşənbənin dörd ilaxır çərşənbələr qədər rolu böyük deyil. Amma inama görə, həmin çərşənbələrdə də az-çox torpağa buğ-istilik gəlir. Bu çərşənbələrin hər üçündə adamlar yandırdıqları tonqalların üstündən hoppanmaqla bərabər, bu tonqalda yandırdıqları lopanı üç kərə ev-eşiyin dövrəsinə dolandırır.
Sözsüz ki, Novruzqabağı qeyd olunan dörd ilaxır çərşənbə mərasimlərinin və ayinlərinin zənginliyi ilə daha məşhurdur. Eldə-obada, kənddə-kəsəkdə hamının, bütün evlərin təntənə ilə qeyd etdiyi bu çərşənbələrin hər birinin ayrı-ayrılıqda müxtəlif adları da vardır. Misal üçün, dörd İlaxır çərşənbənin birincisi ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif adlarda tanınır: Əzəl çərşənbə, Müjdəçi çərşənbə, Muştuluqçu çərşənbə, Toz çərşənbə, Yel çərşənbə və s.
Çərşənbəyə belə adların verilməsi elə onun öz məzmunu ilə bağlıdır. Bu, İlk çərşənbədir. Yazın yaxınlaşmasını xəbər verir. Həmin çərşənbədə ev-eşik his-tozdan təmizlənir. Pal-paltarın və xalça-palazın tozu tökülür. Bu üzdən də həmin çərşənbə "Toz çərşənbə" adlanır. Sözügedən çərşənbənin "Yel çərşənbə" adlanması da səbəbsiz deyil. Çünki İlaxır çərşənbənin birincisi, bilavasitə, kainatın astronomik durumu, təbiətşünaslıq və fizika qanunlarına uyğun hadisədir. Deyilənlərə əsasən, istilik, ilk olaraq, havaya gəlir. Sözsüz ki, əgər hava (yel) qızmayıbsa, onda suların donu açılmaz. Havaya isti gəlməlidir ki, torpağın canındakı suyun donu ərisin, torpaq yumşalsın və təsərrüfatçı - əkinçi bu torpağı şumlaya bilsin, bağban bağdakı ağacların dibini belləyib yumşalda bilsin.
Çərşənbənin nə üçün "Yel çərşənbəsi" adlanması isə, birbaşa əski təsəvvürlərlə və mifoloji görüşlərlə bağlıdır. Bəlli olduğu üzrə, bizdə adında "baba"lıq gəzdirən əsatiri obrazlar az deyil: "Əkinçi baba", "Cütçü baba", "Şah baba", "Yel baba", "Baba Sucəddin" və b. Bu "babalar" ilkin təsəvvürlərin formalaşdırdığı mifoloji obrazlardır və bunların hər biri hami vəzifəsi daşıyır. Qaynaqların verdiyi xəbərə görə, suyun hamisi onu idarə edən Baba Sucəddindir. Əkinçi baba əkin, Cütçü baba cüt təsərrüfatının hamisidir.

Vahid ÖMƏROV,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Digər xəbərlər