Süni intellekt: hara qədər nüfuz edib və hansı təhlükələr yaradır? - ARAŞDIRMA

Süni intellekt (Sİ) bu yaxınlarda gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilib, lakin artıq beynəlxalq münasibətlərə də mübahisəli təsir göstərir. Ən son texnologiyalar təkcə diplomatlar və analitiklər tərəfindən istifadə edilmir, onlar hərbi sferaya və hətta siyasi həyata fəal şəkildə daxil edilir, bu, şübhəsiz ki, bir çox risklər daşıyır. BMT-nin Baş katibi Antonio Quterres artıq süni intellektin təhlükələrini qeyd edib və eyni kontekstdə Avropa İttifaqında dezinformasiyanın yayılması ilə bağlı müzakirələr davam edir. Nəhayət, rəqəmsal sahədə aparıcı ölkələr arasında qarşıdan gələn silahlanma yarışı da reallığa çevrilir. Lenta.ru dünya siyasətində süni intellektin necə istifadə edildiyini və onun bəşəriyyət üçün hansı təhlükələr yaratdığını araşdırıb. Məqaləni oxucularımıza təqdim edirik.

Beynəlxalq münasibətlərdə Sİ nədir?

Beynəlxalq münasibətlərdə süni intellekt müəyyən dərəcədə muxtariyyətlə böyük həcmdə məlumatları emal edə, nümunələri tanıya və qərarlar qəbul edə bilən texnologiyalar və alqoritmlər toplusudur.

O, geosiyasi hadisələri təhlil etmək və proqnozlaşdırmaq, kibertəhlükəsizliyi təmin etmək, münaqişələrin həlli və fəlakətlərə cavab tədbirləri kimi kritik situasiyalarda qərarlar qəbul etmək və danışıqları asanlaşdırmaq üçün istifadə olunur.

Beləliklə, diplomatlar öz işlərində rəqəmsal alətlərdən- sosial şəbəkələrdən və onlayn konfranslardan tutmuş böyük məlumatların təhlilinə qədər- istifadə etməkdə kifayət qədər fəaldırlar, buna görə də süni intellekt çoxları üçün materialların hazırlanmasında, məlumatların monitorinqində və tərcüməsində kifayət qədər dəyərli alətə çevrilib. Məsələn, İsrail bu yaxınlarda süni intellektlə işləyən universal onlayn dil tərcüməçisini təqdim etdi ki, bu da Xarici İşlər Nazirliyinin rəqəmsal departamentinin rəhbəri David Saranqaya peşəkar tərcüməçiyə ehtiyac olmadan 8 dildə danışmağa imkan verdi.

Son illərdə süni intellekt dünya səhnəsində ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqə formatını kifayət qədər əhəmiyyətli dərəcədə dəyişib. Eyni zamanda, Rusiya, Çin və ABŞ süni intellektin dünyada güc balansını dəyişdirə biləcəyini qəbul edirlər.

Hələ 2017-ci ildə Rusiya prezidenti Vladimir Putin demişdi: “Süni intellekt təkcə Rusiyanın deyil, bütün bəşəriyyətin gələcəyidir”. Beş il sonra Çin Kommunist Partiyasının Baş Katibi Xi Jinping dedi: "Biz milli strateji ehtiyaclara diqqət yetirəcəyik, yerli və aparıcı elmi və texnoloji tədqiqatlar aparmaq üçün güc toplayacağıq və əsas əsas texnologiyalar uğrunda mübarizədə qətiyyətlə qalib gələcəyik". 2023-cü ildə ABŞ prezidenti Co Bayden süni intellektin bəşəriyyət üçün nə demək olduğunu belə yekunlaşdırdı: “Növbəti 10 ildə və bəlkə də növbəti 5 ildə biz son 50 ildəkindən daha çox texnoloji dəyişikliklər görəcəyik… Süni intellekt bu dəyişiklikləri sürətləndirir”.

Süni intellekt təhlükəsizliyə hansı təhdidlər yaradır?

Süni intellektin yayılması dünya səhnəsində yeni balanssızlıqlara səbəb ola bilər. Bəzi ölkələr süni intellektdən yararlansa da, digərləri geridə qalır və zəif vəziyyətdədir. Bu texnologiyaya sahib olmaq uğrunda rəqabət güclənir və süni intellektin özü iqtisadi və hərbi gücün artmasında əsas amilə çevrilir.

Beynəlxalq Valyuta Fondu proqnozlaşdırır ki, süni intellekt dünya üzrə iş yerlərinin 40 faizindən çoxunun avtomatlaşdırılmasına gətirib çıxara bilər, onun təsiri xüsusilə yüksək ixtisaslı işlərdə nəzərə çarpır. Bu, inkişaf etmiş iqtisadiyyatlara inkişaf etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə əhəmiyyətli üstünlüklər verəcək, mövcud qlobal inkişaf disbalansını və sosial bərabərsizlikləri gücləndirəcək.

Süni intellektin potensialından, üstəlik, gələcəkdə nəinki köhnə münaqişələrin həlli, həm də yeni münaqişələrin yaradılması üçün istifadə oluna bilər. Döyüş mühitində müşahidə və kəşfiyyat üçün pilotsuz uçuş aparatlarının inkişafı kimi, süni intellektdən istifadənin qlobal genişləndirilməsi kosmos və hərbi tətbiqlər üçün yeni texnologiyaların tətbiqi üçün daha bir tramplin ola bilər. Məsələn, Çin süni intellektlə işləyən peykləri fəal şəkildə inkişaf etdirir.

Süni intellekt kibertəhlükəsizliyə necə təsir edir?

Süni intellekt həm müdafiə, həm də hücum üçün kibertəhlükəsizliyə artan təsir göstərir. Məsələ burasındadır ki, texnologiya rəqəmsal mühitdə baş verən milyonlarla hadisəni təhlil etmək, müxtəlif növ təhdidləri və hətta şəbəkədə insan davranışını müəyyən etmək, həmçinin kimin fişinq (şəxsi məlumatların və parolların oğurlanması- red.) hücumlarına daha çox həssas olduğunu müəyyən etmək qabiliyyətinə malikdir.

Süni intellekt kibertəhlükələrin ehtimalını artıran ən kiçik anomaliyaları belə aşkar etmək üçün sistemləri, şəbəkələri, verilənlər bazalarını və davranış nümunələrini dərindən öyrənə bilər. Bu, hücum üçün nəyin istifadə oluna biləcəyi və onun ehtimalının nə olduğu barədə fikir verir.

Eyni zamanda, Sİ kiber təhlükələri də gücləndirə bilər. Cinayətkar kiber aktyorlar, ideoloji hakerlər və hökumət hakerləri də müdafiədən yan keçmək və aşkarlanmamaq üçün texnologiyadan istifadə edirlər. Bundan əlavə, süni intellekt aşkarlanmaqdan yayınan daim mutasiyaya uğrayan zərərli proqram təminatının hazırlanmasına imkan yaradır.

Süni intellekt ordu tərəfindən necə istifadə olunur?

Süni intellekt artıq ordu tərəfindən, o cümlədən silahlı münaqişələrdə fəal şəkildə istifadə olunur. Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın yaratdığı üçtərəfli müdafiə ittifaqı olan AUKUS, Çinlə rəqabəti artırmaq üçün artıq avtonom silah sistemlərini sınaqdan keçirir. Süni intellekt silahlarından Liviya, Yəmən və Ukraynada istifadə edilib. İsrail Müdafiə Qüvvələri Qəzza zolağında Fələstin HƏMAS hədəflərinə zərbələr endirərkən hədəfləri seçmək üçün süni intellektdən istifadə edib.

Bu sahədə süni intellektin istifadəsi üçün kifayət qədər çox sahə var. Məsələn, süni intellekt hərbçilərin həyatını xilas etməyə və təhlükəli tapşırıqları yerinə yetirə, ərazini kəşf edə, partlayıcıları zərərsizləşdirə bilir və işi avadanlıq daşıya bilən robotlara həvalə etməyə imkan verir.

Süni intellekt qərar qəbul etmə prosesinə də təsir edir: məlumatların dəqiq təhlili düşməni daha effektiv müəyyən etməyə və məğlub etməyə kömək edir. Avtomatlaşdırılmış sistemlər dronların məlumatlarından istifadə edərək minimum səhvlərlə ağıllı qərarlar qəbul edir.

Bununla belə, hərbçilər tərəfindən süni intellektdən istifadə potensial təhlükələrə görə kifayət qədər narahatlıq doğurur. Birincisi, bu onunla bağlıdır ki, texnologiyanın inkişafı avtonom silah sistemlərinin inkişafı, nüvə silahlarına nəzarət və istifadə, kəşfiyyat məlumatlarının toplanması kimi mühüm sahələrə təsir göstərir. Beləliklə, düşmən tərəfindən süni intellekt sistemlərinin sındırılması və manipulyasiyası riski var ki, bu da məxfi məlumatların oğurlanmasına səbəb ola bilər. İkincisi, süni intellekt gözlənilməz olaraq qalır və uğursuzluqlar və ya səhvlər baş verdikdə, kimin məsuliyyət daşıdığını müəyyən etmək çətindir və bu, mülki şəxslərə gözlənilmədən zərər verə bilər.

Nüvə sahəsində süni intellekt necə istifadə olunur?

Süni intellektin tətbiqinin əsas sahələrindən biri nüvə elmidir, yəni süni intellektin modelləşdirmə və məlumatların təhlili vasitəsilə təcrübələr aparmağa kömək etdiyi termonüvə sintezi sahəsində tədqiqatdır. Bu, xüsusilə, Beynəlxalq Nüvə Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) reaktorların dizaynında, atom elektrik stansiyalarının istismarında, eləcə də AES işçilərinin təlimində texnologiyanın tətbiqinə yönəlmiş layihəsinin diqqət mərkəzindədir.

Süni intellekt nüvə və fiziki təhlükəsizliyin təmin edilməsi, radiasiya monitorinqi və mühafizə sistemlərindən məlumatların işlənməsi, habelə personalın radiasiyadan mühafizəsi ilə bağlı proqram təminatına inteqrasiya üçün istifadə olunur. Eyni zamanda, süni intellekt atom elektrik stansiyalarında bir çox proseslərin optimallaşdırılması üçün kifayət qədər böyük potensiala malikdir- məsələn, o, real vaxt rejimində istehlakçı tələbatı, hava şəraiti və avadanlığın işinə dair məlumatlar əsasında elektrik enerjisi istehsalını tənzimləməyə imkan verir.

Robot texnikası və süni intellekt sistemləri vasitəsilə avtomatlaşdırma adi tapşırıqları yerinə yetirə, nüvə yanacağının səmərəliliyini yaxşılaşdıra və reaktorların enerji çıxışını maksimum dərəcədə artıra bilər.

Süni intellektin inkişafı nəyə gətirib çıxara bilər?

Yeni texnologiyaların, xüsusilə süni intellektin inkişafı ölkələr arasında yeni texnoloji yarışı da gücləndirir. İyun ayında Amerikanın Sİ nəhəngi OpenAI, Çindən və onun xüsusi bölgəsi olan Honq-Konqdan öz veb saytına girişi məhdudlaşdırdı. Tədbir Sİ-nin inkişafında dönüş nöqtəsi oldu, çünki bu sahədə aparıcı ölkələr arasında rəqabətin güclənməyə başladığını göstərdi.

İndiyədək Çin süni hərbi innovasiyada liderdir, lakin digər süni intellekt tətbiqlərində ABŞ-dan geri qalır. Məsələn, Çin dili modelləri Amerika modellərindən bir neçə il geri qalır və generativ modellərdə “OpenAI” üstünlük təmin edib. Eyni zamanda, Çinin nailiyyətləri ABŞ-ı sanksiyalar tətbiq etməyə, məsələn, çiplərin ixracına məhdudiyyətlər qoymağa sövq etdi ki, bu da Çini süni intellekt sistemlərinin inkişafı üçün əsas aparat infrastrukturuna çıxışdan məhrum etdi.

“Foreign Affairs” nəşrinin ekspertləri hesab edir ki, süni intellekt yarışında 1-ci olan ölkə dünya hökmranlığına iddialı olacaq.

Lakin 20-ci əsrin kosmos yarışına bənzəyən 21-ci əsrin texnoloji yarışı böyük risklər daşıyır. Birincisi, rəqibləri qabaqlamağa çalışmaq hələ tam başa düşülməyən və idarə olunmayan Sİ imkanlarının sürətlə genişlənməsinə səbəb ola bilər. İkincisi, Sİ özünün militarizasiyasına görə təhlükəsizlik riskləri yaradır: süni intellekt hərbi məsələlərdə 3-cü texnoloji inqilabın yeni hissəsinə çevrilir və silah sahəsində əvvəlki inkişafları üstələyir.

Rusiya XİN Diplomatik Akademiyasının Qlobal Tədqiqatlar və Beynəlxalq Münasibətlər Mərkəzinin rəhbəri Vadim Kozyulin Lenta.Ru ilə söhbətində bildirib ki, indi yeni texnologiyalar sahəsində silahlanma yarışından qaçmaq mümkün deyil. “Müasir texnologiyalar (o cümlədən hərbi texnologiyalar) yarışında kim geri qalırsa, münaqişə zamanı çox qısa müddət ərzində uduzmaq riski var”,- ekspert hesab edir.

Süni intellekt niyə nəzarətdə saxlanmalıdır?

Soyuq Müharibə dövründə nüvə silahlarının yayılmaması və bioloji silahlara dair beynəlxalq müqavilələr silahlanma yarışının tənzimlənməsinə və sülhün qorunmasına kömək etdi. Süni intellektlə bağlı bu cür razılaşmalar onun nəzarətsiz istifadəsinin də qarşısını ala bilər.

Beynəlxalq gərginlik dövründə süni intellektin inkişafı üzrə əməkdaşlığın artması bu texnologiyaların hərbi sahədə razılaşdırılmamış tətbiqi riskini azalda bilər. Bu da öz növbəsində texnoloji fəlakətlərin baş vermə ehtimalını azaldacaq və süni intellektin daha diqqətli və davamlı inkişafına təkan verəcək.

Rusiya Elmlər Akademiyası Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Beynəlxalq Təhlükəsizlik Mərkəzinin elmi işçisi Dmitri Stefanoviç qeyd edib ki, bununla yanaşı, süni intellekt sahəsində ölkələrin hətta nəyin idarə oluna biləcəyi ilə bağlı razılığa gəlməsi çox çətindir.

"Silahlara nəzarət və yayılmamanın daha ənənəvi sahələrindən fərqli olaraq, hər şeyin hamar olmadığı, Sİ vəziyyətində nəzarət üçün ölçülə bilən predmet yoxdur"- ekspert bildirib. Onun fikrincə, ölkələr ilk növbədə beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində süni intellektin nədən ibarət olması barədə ümumi anlayış formalaşdırmalıdırlar. Bunsuz, Dmitri Stefanoviçin fikrincə, rəqabətin intensivliyinin azalmasını gözləməyə dəyməz.

Politoloq Vadim Kozyulin də onunla razılaşır. Onun sözlərinə görə, aparıcı ölkələrin razılığa gəlmək istəyi və hazırlığı var və bu, həqiqətən də zəruridir, lakin çoxlu qeyri-müəyyənliklər var: “Mövzu hüquqi və texniki baxımdan çox mürəkkəbdir. Sürətlə inkişaf edən bu sahəyə necə nəzarət oluna biləcəyi hələ çox aydın deyil. Köhnə sxemlər burada işləmir”.

Tərcümə - Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb